مقالات مذهبی / چهاردهم شهریور ماه سالروز شهادت آیت‌الله علی قُدّوسی، از شاگردان آیت‌الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبایی است. وی از عالمان پیرو و همراه امام خمینی در مبارزات علیه رژیم پهلوی و نیز دادستان کل انقلاب اسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است. آیت‌الله قدوسی افزون بر دادستانی انقلاب اسلامی، عضو شورای عالی قضایی بود و خدمات ارزنده و نقش موثری در قوه قضائیه نوپای جمهوری اسلامی ایفا کرد و سرانجام در جریان بمب‌گذاری دادستانی در ۱۴ شهریور ۱۳۶۰ش به شهادت رسید.
یکی از پرثمرترین بخش زندگی علمی آیت‌الله قدوسی اداره مدرسه حقانی است که گامهای ارزنده‌ای را در اصلاح نظام آموزشی حوزه برداشت. اگر چه اساس فکر اصلاح نظام حوزوی و تاسیس مدرسه حقانی، از آیت‌الله شهید بهشتی بود، اما مدیریت منحصر به فرد حدود چهارده ساله شهید قدوسی بر این مدرسه، نام وی را در این عرصه ماندگار کرده است. اینک در سالگرد شهادت این عالم ربانی، فعالیت و خدمات مدرسه حقانی معرفی می‌گردد.
مدرسه حقانی
مدرسه حقّانی یا مدرسه منتظریه، از مدارس حوزه علمیه قم است که با هدف ایجاد تغییراتی در نظام آموزشی در سالهای پایانی دهه ۱۳۳۰ش تاسیس شد. این مدرسه از نظر شیوه گزینش طلبه با مدارس حوزه علمیه قم تفاوت داشت. اصلاح نظام آموزشی حوزه با برنامه مدون و منظم، با تاسیس مدرسه حقانی آغاز شد و شکل عملی به خود گرفت. پایه‌گذاران این مدرسه، نظام آموزشی سنّتی حوزه را با نظام جدید تلفیق کردند و سبک جدیدی در نظام آموزشی حوزه بنیان نهادند.
نخستین هیئت مدیره مدرسه حقانی؛ آیات سید محمد حسینی بهشتی، علی مشکینی، مهدی حائری تهرانی و حسین حقانی بودند. این مدرسه به نام سازنده آن، به «مدرسه حقانی» معروف شد، اما نام رسمی آن طبق وقف‌نامه، «مدرسه منتظریه» است.
تاریخچه و موسسان
چند تن از فضلا و مدرّسان حوزه علمیه قم، از جمله آیات سید محمد حسینی بهشتی (شهادت ۱۳۶۰ش)، سید محمدرضا سعیدی (شهادت ۱۳۴۸ ش) و علی مشکینی (متوفی ۱۳۸۶ش)، در دوره مرجعیت آیت‌الله حاج‌آقا حسین بروجردی (متوفای ۱۳۴۰ش) درصدد اصلاح نظام آموزشی حوزه برآمدند. پیش از این نیز برخی از مدرسان حوزه، با توجه به تاکید و توصیه آیت‌اللّه بروجردی مبنی بر «ضرورت گزینش طلبه و نظم‌پذیری حوزه» و برنامه‌ریزی برای جذب و تربیت افراد مستعد، تلاش‌هایی کرده بودند، اما این تلاش‌ها، به عللی، از جمله پاره‌ای مخالفت‌ها، بی‌نتیجه مانده بود.
در این میان حاج‌علی حقانی، از خیران قم، درصدد بود مدارسی برای خدمت به حوزه علمیه قم و رشد و ترقی طلاب احداث کند. به همین منظور زمینی خریده و بخشی از آن را به ساختمان مدرسه اختصاص داد. پس از آنکه مدرسه آماده بهره‌برداری شد، حسین حقانی، فرزند وی، از آیت‌الله سیدمحمد بهشتی که طرح جدیدی برای دوره‌های آموزشی حوزه تدوین کرده بود خواست که این طرح را در مدرسه آنان اجرا کند. بهشتی این پیشنهاد را پذیرفت و فعالیت مدرسه شروع شد. چندی پس از آغاز فعالیت آن، آیت‌اللّه بروجردی از مدرسه بازدید کرد و برنامه‌های آن را ستود. بنیان‌گذاران مدرسه حقانی عبارت بودند از آقایان سیدمحمد حسینی‌بهشتی، علی قدوسی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، مهدی حائری‌تهرانی، سیدمرتضی جزایری و حسین حقانی (فرزند علی حقانی).
آغاز فعالیت
فعالیت مدرسه در ۱۳۳۹ش آغاز شد و در ۱۳۴۱ش برنامه رسمی آن تدوین گردید. آیت‌الله سیدهادی میلانی از همان ابتدا از مدرسه حمایت مالی و معنوی کرد که تا ۱۳۵۷ش ادامه داشت. نخستین هیئت مدیره مدرسه عبارت بودند از سید محمد حسینی بهشتی، علی مشکینی، مهدی حائری تهرانی و حسین حقانی. مدیریت مدرسه را ابتدا محمد مجتهد شبستری و پس از دو سال محمدعلی شیخ‌زاده عهده‌دار بودند و از ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ش علی قدوسی این مسئولیت را به‌عهده داشت که از درخشان‌ترین دوره حیات این مدرسه می‌باشد.
اهداف تاسیس
آیت‌الله بهشتی هدف از تاسیس مدرسه را تربیت انسان‌هایی معرفی کرده بود که «محققانه و نه مقلدانه» انسان و جهان را بشناسند و طلبه «آگاه شده آگاه‌کننده» باشند. اما دلایل رسمی تاسیس این مدرسه عبارت بودند از رفع نابسامانی‌های حوزه، ایجاد نظم و تشکیلات، اصلاح متون درسی، نظارت بر اخلاق و انضباط طلاب، تربیت طلاب آشنا به مسائل روز، «اتحاد و ارتباط حوزه و دانشگاه»، تدریس برخی از علوم اسلامی که به آنها توجه کافی نمی‌شد، تربیت مجتهدان آشنا به علوم جدید به‌ویژه علوم انسانی و مباحث سیاسی و حقوقی و نیز زبان انگلیسی.
مدت تحصیل در مدرسه
طبق اساسنامه‌ای که شهید بهشتی تنظیم کرده بود، مدت تحصیل در مدرسه هجده سال در چهار دوره بود که بدین‌ترتیب طی می‌شد؛
- سه سال مقدمات (صرف و نحو و منطق و بیان تا لمعه)
- پنج سال مرتبه سطح (تعلیم متون درسی شرح لمعه و فرائدالاصول، مکاسب، کفایه)
- شش تا هشت سال درس خارج تا سطح عالی
- و دوره تخصصی دو سالهای که شامل علوم گوناگون حوزوی مانند فقه، فلسفه، منطق و کلام می‌شد.
شیوه گزینش طلبه
مدرسه حقانی از نظر شیوه گزینش طلبه نیز با مدارس حوزه علمیه قم تفاوت داشت. افزون بر امتحان ورودی و آزمون هوش، مصاحبه حضوری نیز صورت می‌گرفت. پذیرش طلبه به صورت مشروط انجام می‌شد، اگر فرد داوطلب تحصیل پس از سه ماه حائز شرایط لازم برای طلبگی نمی‌شد، حق ادامه تحصیل در مدرسه حقانی را نداشت.
ارتباط با دانشگاه‌ها
بین مدرسه حقانی و دانشگاه‌ها کمابیش ارتباط وجود داشت؛ برخی استادان دانشگاه در مدرسه حقانی درس‌های جدید علوم انسانی را تدریس می‌کردند و عده‌ای از طلاب مدرسه نیز هم‌زمان در دانشگاه تحصیل می‌کردند و حتی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مدرسه حقانی حدود صد دانشجوی دانشگاه را برای آموزش به صورت نیمه‌وقت پذیرفت.
ویژگی‌ها
اصلاح نظام آموزشی حوزه با برنامه مدون و منظم، با تاسیس مدرسه حقانی آغاز شد و شکل عملی به خود گرفت. پایه‌گذاران این مدرسه نظام آموزشی سنّتی حوزه را با نظام جدید تلفیق کردند و سبک جدیدی در نظام آموزشی حوزه بنیان نهادند. آنان ابزارها و روش‌های جدیدی در نوسازی نظام آموزشی حوزه به کار گرفتند، از جمله امتحان ورودی، مصاحبه، مراقبت از حضور به موقع استاد و طلبه، برنامه کلاسی، دفتر حضور و غیاب محصّلان و استادان، استفاده از میز و نیمکت و تخته سیاه، برنامه امتحانی، زنگ و دفتر نمره. از نوگرایی‌های دیگر مدرسه حقانی، که تا آن زمان در نظام آموزشی حوزه سابقه نداشت، استفاده از روزنامه، رادیو، ضبط صوت و رفتن به اردوهای دسته‌جمعی بود.
توجه به علوم اسلامی که غالباً در حوزه‌ها به صورت رسمی تدریس نمی‌شد (چون علم تفسیر، علم درایه، و علم رجال)، تجدیدنظر در درس‌ها و کتابهای حوزه و تدریس علوم نوین، این مدرسه را از دیگر مدارس حوزه علمیه قم متمایز ساخت.
برخی از کتابهای درسی حوزه، نظیر جامع المقدمات، که حاوی چندین کتاب صرفی و نحوی با سبکی دشوار و قدیمی است، حذف گردید و به‌جای آن کتابی با عنوان صرف ساده، تالیف سیدمحمدرضا طباطبایی، از نخستین شاگردان مدرسه حقانی، تدریس شد مبادی‌العربیه شِرتونی جانشین شرح سیوطی بر الفیه ابن‌مالک (البهجه المرضیه) گردید.
در زمینه فقه و اصول دو کتاب بسیار مهم و اساسی رسائل (فرائدالاصول) و مکاسب هر دو از شیخ مرتضی انصاری را آیت‌الله علی مشکینی تلخیص و تحریر کرد. کتاب لُمعه شرح آن نیز پس از حذف مباحثی که در زمان حاضر موضوعیت نداشت دوباره تحریر گردید. برخی کتابهای درسی چون کتاب اصول الفقه شیخ محمدرضا مظفّر برای نخستین بار، و به جای قوانین‌الاصول میرزای قمی، تدریس شد و سپس تدریس آن در تمام مدارس حوزه رایج گردید.
از طرف دیگر، به‌جای برخی مباحث بسیار تخصصی که به‌ویژه در علم اصول فقه مطرح می‌شود با نظارت و مراقبت آیت‌الله سیدمحمد بهشتی و همکارانش علوم طبیعی، دین‌شناسی و تاریخ ادیان، اقتصاد، جامعه‌شناسی، فلسفه غرب، ادبیات فارسی و زبان انگلیسی در برنامه درسی مدرسه گنجانده شد. این علوم مقدمه‌ای برای تعمق بیشتر در «کتاب و سنّت» است و از طریق نقادی ملل و نحل غیراسلامی و شناخت جریان‌های فکری دیگر می‌توان به یک شیوه دین‌شناسی اصیل دست یافت.
بهشتی برای زبان انگلیسی اهمیت خاصی قائل بود و برای این درس شهریه ویژه‌ای تعیین کرده بود. همچنین به زبان و ادبیات فارسی نیز توجه خاص می‌شد.
برخی از استادان غیرحوزوی و غیرروحانی مدرسه در دهه ۱۳۵۰ش عبارت بودند از حسین نمازی و حسن توانایان فرد، استادان علم اقتصاد؛ خالقی، استاد جامعه‌شناسی و روان‌شناسی؛ علی شریعتمداری، استاد علوم تربیتی.
مدیریت آیت‌الله قدوسی
ایام مدیریت مدرسه حقانی از فصول درخشان زندگی آیت‌الله قدوسی است. آیت‌الله قدوسی با همفکری برخی از استادان برجسته انقلابی حوزه علمیه در پی تغییرات بنیادی در ساختار اداری – آموزشی حوزه علمیه قم بر آمد و بنیه علمی مدرسه را تقویت نمود. نظمی که در حوزه‌های علمیه در جایگاه خود قرار نداشت، در مدرسه حقانی اجرا شد و مدیر مدرسه در مدت چهارده سال اداره مدرسه، همواره به رعایت مقررات مقید بود. حضور و غیاب در کلاس، برگزاری امتحانات و پیگیری مدام رشد علمی- اخلاقی طلاب از امتیازات مدرسه حقانی بود.
اندک اندک آوازه مدرسه حقانی به همه‌جا پخش شد. بسیاری از جوانان به این مدرسه روی آوردند و تجمع انبوه استادان جوان و انقلابی در مدرسه، ساواک را به هراس انداخت. مدرسه حقانی پایگاه مبارزان شناخته شده بود. ساواک بارها به مدرسه حمله کرد، اما به دلیل مدیریت کارآمد آیت‌الله قدوسی کاری از پیش نبرد. در آن زمان آموزش زبان انگلیسی در حوزه‌های علمیه مطلوب نبود اما در مدرسه حقانی برای آشنایی طلاب با زبان‌های خارجی، به این مهم اقدام ورزید. برخی از دروس دانشگاهی مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و اقتصاد نیز در این مدرسه ازسوی استادان دانشگاه تدریس شد. چنان که برخی از کتابهای درسی حوزه هم، کتابهای آموزشی نبودند. سبک نگارش آنها برای تدریس مناسب نبود و بسیار از متون درسی برای قرن‌های پیشین تدوین شده بود. مدرسه حقانی نخستین گام را برای تغییر کتب درسی برداشت و کتاب «صرف ساده» بسیار شیوا و روان ازسوی دو تن از استادان مدرسه تدوین شد و به عنوان متن درسی در مدرسه تدریس گردید.
آیت‌الله قدوسی همواره طلبه‌ها را به تهذیب نفس سفارش می‌کرد. درس‌های اخلاق او، هر هفته برگزار می‌شد. خطبه همام و برخی دیگر از سخنان امام علی (علیه‌السلام) را برای طلبه‌ها، از حفظ می‌خواند و با صدایی لرزان و چشمانی گریان طلاب را با اوصاف پرهیزگاران آشنا می‌ساخت. وی بسیار مواظب بود که طلبه‌ها گرفتار غیبت، دروغ و سخنان لغو نشوند. هماره طلبه‌ها را به خواندن نماز شب سفارش می‌کرد و می‌گفت: افرادی که در ظاهر مقدس‌تر از شما بودند و بعدها منحرف شدند و روحانی‌نمایانی که حوزه را رها کرده، با رژیم همکاری کردند. همه در این مسائل اشکال داشتند. ایشان نیمه‌های شب به مدرسه می‌رفت تا ببیند که طلبه‌ها برای نماز شب بر می‌خیزند یا نه. قدوسی با تمام توان در راه پیشبرد هدف‌های اصلاحی مدرسه تلاش می‌کرد. به گفته برخی بزرگان قدوسی چند خصوصیت داشت که همگان را جذب می‌کرد، یکی از آنها صداقت و صفای این مرد بود و خصوصیت دوم پرکاری و پشتکاری ایشان بود. به گونه‌ای که اگر ریاست مدرسه حقانی با کسی غیر از آیت‌الله قدوسی بود، این مدرسه هرگز به این اندازه از ارزش و آثار می‌رسید.
علاوه بر همه اینها، مدرسه حقانی از زمانی که آیت‌الله قدوسی مدیریت آن را بر عهده گرفت، تا پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از سنگرهای مبارزه در برابر رژیم پهلوی بود. طلاب مدرسه همگی مقلد امام بودند. ساواک بارها به مدرسه یورش برد و شماری از طلبه‌ها را دستگیر کرد. بسیاری از اعلامیه‌ها در این مدرسه تکثیر می‌شد.
مدرسه حقانی، مدرسه علمیه نمونه قم بود. نظام آموزشی و اداری مدرسه چنان به موفقیت رسید که متولیان بسیاری از مدارس علمیه قم و مشهد از الگوی موفق این مدرسه درس گرفته، به اصلاح نظام اداری – آموزشی مدارس پرداختند. بسیاری از طلاب جوان و آگاه به مسائل سیاسی این مدرسه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در مسئولیت‌های اجرایی، قضایی و سیاسی، خدمت‌های شایانی به انقلاب نمودند.
تاسیس مکتب توحید
یکی دیگر از خدمات بزرگ شهید قدوسی به حوزه علمیه تاسیس مکتب توحید بانوان در قم بود. آیت‌الله قدوسی در سال ۱۳۵۲ با تاسیس مکتب توحید در قم، گام بزرگی برای تحصیل علوم اسلامی خواهران برداشت. قدوسی با تجربه موفق اداره مدرسه حقانی توانست کانونی برای تربیت خواهران متعهد و متخصص فراهم سازد. بسیاری از خواهران در این مرکز با علوم اسلامی آشنا شده، سپس به تبلیغ فرهنگ اسلامی و هدایت زنان جامعه پرداختند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدرسه حقانی مدتی تعطیل شد. یکی از دلایل تعطیل شدن مدرسه، وظایف شاگردان آن در سازماندهی و اداره امور نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. آیت‌اللّه علی قدوسی، مدیر مدرسه، دادستان کل انقلاب گردید و در شهریور ۱۳۶۰ در دفتر کار خود به شهادت رسید. با شروع فعالیت مدرسه، سیدمحمدرضا طباطبایی مدیریت آن را برعهده گرفت. اما برخی تفاوت دیدگاه‌ها در شیوه مدیریت، سبب بروز اختلاف بین مدیر و متولی مدرسه شد؛ ازاین‌رو، مسئولان جدید، مدرسه را به ساختمان دیگری منتقل کردند و نام جدید شهیدین (شهید بهشتی و شهید قدوسی) را بر آن نهادند. اندکی بعد، مدرسه حقانی با تولیت حسین حقانی فعالیت خود را بار دیگر آغاز کرد.
*یکی از پرثمرترین بخش‌های زندگی علمی آیت‌الله قدوسی اداره مدرسه حقانی است که گامهای ارزنده‌ای را در اصلاح نظام آموزشی حوزه برداشت
*مدرسه حقانی پایگاه مبارزان شناخته شده بود. ساواک بارها به مدرسه حمله کرد، اما به دلیل مدیریت کارآمد آیت‌الله قدوسی کاری از پیش نبرد
*آیت‌الله قدوسی همواره طلاب را به تهذیب نفس سفارش می‌کرد و درس‌های اخلاق او هر هفته برگزار می‌شد