بابک جعفری
پدیده ریزگرد و توفان‌های گرد و خاک ناشی از خشکسالی و تغییرات آب و هوایی و سوءمدیریت منابع آب و خاک در سال‌های اخیر نمود بیشتری یافته و برخورد با آن مستلزم اقداماتی در سطح ملی و همچنین همکاری‌ها و هماهنگی‌های فرامرزی بین دولت‌های جهان است.
به گزارش ایرنا ، این روزها هوای غبارآلود و تیره در بسیاری از کشورهای جهان به تصویری آشنا تبدیل شده است. مردمان کشورهایی از چاد، نیجر، مالی و سودان در آفریقا تا عراق و ایران و کویت در غرب آسیا تا حتی برخی کشورهای اروپایی و ایالت‌های آمریکا از جمله تگزاس و آریزونا کم و بیش با پدیده گرد و غبار و ریزگردها دست به گریبان هستند. هر روز شاهد خبرها و تصاویر و گله و شکایت مردم از گرد و خاک در مناطقی از ایران و کشورهای دیگر هستیم.
این روزها هوای غبارآلود و تیره در بسیاری از کشورهای جهان به تصویری آشنا تبدیل شده است. کشورها از چاد، نیجر، مالی و سودان در آفریقا تا عراق و ایران و کویت در غرب آسیا و برخی کشورهای اروپایی و ایالت‌های آمریکا از جمله تگزاس و آریزونا کم و بیش با پدیده گرد و غبار و ریزگردها دست به گریبان هستندکیفیت هوا برای سلامتی انسان‌ها اهمیت بالایی دارد و کاهش کیفیت هوا موجب ایجاد مشکل و خطراتی بخصوص برای افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم می‌شود. مردم به‌حق خواستار ریشه‌یابی و حل مشکل هستند. در این میان لازم است شناخت بهتری از این پدیده و ابعاد داخلی و جهان آن داشته باشیم. سازمان جهانی هواشناسی خاطرنشان می‌کند که ریزگردها و طوفان‌های گرد و خاک یک رویداد آشنا در عالم هواشناسی بخصوص در مناطق خشک جهان است.
ریزگرد؛ فاجعه مشترک جهانی ناشی از فرسایش خاک
اسفند ماه گذشته بود که گرد و غبار مناطقی از اروپا از جمله در کشورهای اسپانیا، پرتغال و فرانسه را در بر گرفت. مراکز تفریحی ورزش اسکی شکل و شمایل بیایان به خود گرفت و آسمان تیره و تار شد. منشاء این گرد و خاک‌ها، صحرای شمال آفریقاست و انتظار می‌رود این وضعیت در آینده شدیدتر شود. گرد و غبار از صحرای آفریقا حتی از اقیانوس اطلس هم عبور کرده و به قاره آمریکا نیز رسیده است.
بادهای قوی طوفان «سلیا» در شمال غربی آفریقا، گرد و خاک صحرا را وارد اتمسفر زمین کرد و سپس این گرد و خاک به سمت شمال و اروپا حرکت کرد. سازمان جهانی هواشناسی با انتشار تصویری نشان داد که کوهستان پوشیده از برف در کشور سوئیس در هاله‌ای از خاک فرو رفته است. آژانس محیط زیست اروپا اعلام کرد که میزان غلظت گرد و خاک در اسپانیا بیش از پنج برابر حد مجاز استانداردهای اروپایی است.
کارشناسان بر این باروند که تناوب و شدت این پدیده در آینده افزایش خواهد یافت و تغییرات اقلیمی موجب وخیم شدن این مشکل و انتقال گردوخاک از آفریقا به اروپا خواهد شد زیرا افزایش دما در خشکی و در اقیانوس ، موجب تغییر بیشتر در وضعیت وزش بادها و بارش می‌شود. تحقیقات نشان داده است که بیابان‌زایی گسترده در شمال آفریقا و وزش بادهای قوی‌تر بر فراز دریای مدیترانه موجب افزایش گستردگی و شدت ریزگرد در اروپا خواهد شد.
ریزگرد یکی از پیامدهای فرسایش خاک محسوب می‌شود و یکی از علل عمده آن بی‌توجهی به سازکارهای توسعه پایدار است.
به گفته «علی‌محمد طهماسبی بیرگانی مشاور رئیس سازمان حفاظت» از محیط زیست و مدیر ملی ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار، هر چند مناطقی در شمال آفریقا ، آسیا و آمریکا محل برخاستن یا تحت تاثیر گرد و غبار هستند اما این پدیده در غرب آسیا (خاورمیانه) به علت جریانات ورودی از آفریقا و سایر نقاط بیشتر مشاهده می‌شود.
بنابر اعلام سازمان جهانی هواشناسی (WMO) ریزگردها و توفان‌های گرد و خاک پدیده‌ای است که به شدت و به طور فزاینده بر ۱۵۱ کشور در مناطق مختلف جهان از جمله در آفریقا، آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا تاثیرگذار است.
منشاء گرد و غبار در جهان
یکی از بزرگترین منشاءهای طبیعی انتشار گرد و خاک در آفریقا واقع شده است. در کشور آفریقایی نیجر، از ماه اکتبر تا آوریل (مهر تا اردیبهشت) پدیده ریزگرد ایجاد می‌شود و در سال‌های اخیر شدت و تناوب آن بیشتر شده است. منشاء این ریزگردها از محل موسوم به «گودال بودله» در کشور چاد در فاصله حدود یک هزار کیلومتری شرق «نیامی» پایتخت نیجر است. این محل در گذشته دریاچه‌ای بوده (دریاچه چاد) که اکنون کاملا خشک شده و به بزرگترین منبع گرد و خاک روی سطح کره زمین تبدیل شده است.
ریزگرد فاجعه مشترک جهان؛ راه نجات چیست؟
پژوهشگران برآورد کرده‌اند که هر سال در حدود ۲ میلیارد تن خاک بر اثر وزش بادهای شدید وارد اتمسفر زمین می‌شود که یک چهارم از این مقدار به اقیانوس‌ها می‌رسد. نیمی از این مقدار خاک از بیابان‌های منطقه صحرای آفریقا است. یک چهارم آن از «صحرای تاکلاماکان» در چین و «صحرای گوبی» در مغولستان و نیز از منطقه خاورمیانه می‌آید. همچنین منشاءهای منطقه‌ای گرد و خاک در آمریکای شمالی و جنوبی، جنوب آفریقا و استرالیا وجود دارد.
بنابر اعلام سازمان جهانی هواشناسی (WMO) ریزگردها و توفان‌های گرد و خاک پدیده‌ای است که به شدت و به طور فزاینده بر ۱۵۱ کشور در مناطق مختلف جهان از جمله در آفریقا، آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا تاثیرگذار استدر مناطق دیگری از جهان نیز مانند آسیای میانه روند خشک شدن دریاچه آرال که از ۶۰ سال پیش شروع شده خطرات ناشی از ریزگرد را افزایش داده و اکنون مشکلاتی برای مردم منطقه ایجاد کرده است. خشک شدن دریاچه آرال و سدسازی‌ها نیز در افزایش گرد وخاک نقش داشته است. با تغییر و دستکاری در جریان طبیعی آب به علت نیازهای کشاورزی انسان، اکوسیستم‌ها از بین می‌روند و خاک روان و متحرک می‌شود.
به گفته «نیکلاس میدلتون» کارشناس جغرافیا در دانشگاه آکسفورد، در سال‌های اخیر، تعداد و شدت توفان‌های گرد وخاک در مناطقی از خاورمیانه و شمال شرقی آسیا افزایش یافته است.
شبیه‌سازی‌های بانک جهانی حاکی است که انتشار سالانه گرد و خاک جهانی در خاورمیانه و شمال آفریقا در یک سده گذشته به میزان ۲۵ تا ۵۰ درصد افزایش یافته است.
«کارلوس پرز گارسیا-پاندو» کارشناس مطالعه توده‌های اتمسفری در مرکز منطقه‌ای مطالعاتی بارسلونا اسپانیا می‌گوید: تناوب این توفان‌ها در برخی مناطق به علت کاهش الگوی وزش باد کاهش یافته اما در برخی مناطق دیگر وضعیت عکس آن است. تصاویر ماهواره‌ای نشان دهنده افزایش بسیار قابل ملاحظه گرد و خاک به علت خشکسالی و افزایش گرما در خاورمیانه است.
برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) پیش بینی کرده است که کشور عراق ممکن است تا سال ۲۰۲۵ هر ساله تا حد ۳۰۰ رویداد ریزگردی را تجربه کند که این دو برابر میزان یک دهه پیش است.
کاهش بارندگی نیز موجب کاهش رطوبت و افزایش گرد و خاک می‌شود همانند وضعیتی که به طور مثال در جنوب کشور برزیل ایجاد شده است. همچنین مهاجرت مردم مناطق روستایی به علت خشکسالی، مانند وضعیت کشور سوریه پیش از جنگ در آن کشور موجب فرسایش بیشتر خاک در اراضی رها شده می‌شود.
ریزگردها و توفان‌های گرد و خاک تبعات مختلف اقتصادی و اجتماعی دارد و همچنین بر سلامت مردم تاثیرات منفی خواهد داشت.
سازمان ملل برآورد کرده است که کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه هر ساله حدود ۱۳ میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی خود را به علت توفان‌های گرد و خاک از دست می‌دهند. اما به گفته «ابراهیم تیا» دبیر کل کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی سازمان ملل (UNCCD) این رقم برآوردی کمتر از حد واقعی است. وی می‌گوید: ما تاثیر این مساله بر تولیدات کشاورزی ، از دست رفتن حاصلخیزی خاک و همچنین تبعات آن بر اقتصاد در زمان بسته شدن بنادر و فرودگاه‌ها را ارزیابی نمی‌کنیم.
راهکارهای مقابله با ریزگردها
برخورد با ریزگردها از دو بعد برخورد با منشاء ریزگردها و برخورد با تاثیرات آن قابل بررسی است. کاهش ریزگرد در منشاء، در مناطقی امکان‌پذیر است که فرسایش خاک به علت فعالیت‌های انسانی از جمله انحراف آب برای مصارف کشاورزی تشدید می‌شود. نمونه کلاسیک این مساله توفان‌های گرد و خاک شدید دهه ۱۹۳۰ میلادی در دشت‌های آمریکا است که در پی مدیریت ضعیف زمین در کنار خشکسالی مداوم ایجاد شده بود.
برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP): عراق ممکن است تا سال ۲۰۲۵ هر ساله تا حد ۳۰۰ رویداد ریزگردی را تجربه کند که این دو برابر میزان یک دهه پیش است.زمانی که گرد و خاک منشاء طبیعی دارد مثلا ناشی از یک منطقه بیابانی است، کاهش گرد و خاک در مبداء آن از طریق تثبیت سطح خاک قابل انجام است هر چند این کار در مقیاس گسترده دشوار و حتی ناممکن است.
از جنبه دوم ، اگر ما حتی قادر به جلوگیری از این توفان‌های گرد و خاک نباشیم، حداقل می‌توانیم برای کاهش تاثیرات آنها تلاش کنیم. کاهش تاثیرات ریزگردها مستلزم نظارت و پیش‌بینی است. در همین ارتباط و برای کاهش تبعات ریزگردها و توفان‌های گرد و خاک، در برخی مناطق مانند کره جنوبی و آمریکای شمالی با هماهنگی مراکز هواشناسی سامانه‌هایی برای هشدار زودهنگام مشابه سامانه‌های هشدار زمین‌لرزه نصب و راه‌اندازی می‌کنند.
ائتلافی بین‌المللی برای مبارزه با ریزگردها
آن گونه که تشدید پدیده ریزگردها بر اثر عواملی با منشاء خارجی و داخلی ایجاد شده است، برخورد با این پدیده نیز نیازمند برخی اقدامات در سطح بین‌المللی در کنار اقدامات داخلی کشورها است.
بنابر اعلام سازمان جهانی هواشناسی، یک ائتلاف بین‌المللی برای هماهنگی اقدامات به منظور مقابله با تاثیرات ریزگردها ایجاد شده و این سازمان نیز یکی از شریکان ائتلاف یاد شده است.
نهادهای دیگری از جمله کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی سازمان ملل، برنامه توسعه ملل متحد، برنامه محیط زیست سازمان ملل، سازمان خواربار و کشاورزی (فائو)، سازمان جهانی بهداشت، بانک جهانی و شماری دیگر از نهادها عضو این ائتلاف بین‌المللی هستند.
ریزگرد فاجعه مشترک جهان؛ راه نجات چیست؟
«ابراهیم تیا دبیر کل کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی سازمان ملل» می‌گوید این پدیده «یک بحران جهانی» است و بنابراین پاسخ و واکنش به این پدیده جهانی هم باید پاسخی جهانی باشد. ما باید با ریشه‌های این مساله برخورد کنیم و علت اصلی و ریشه‌ای این مشکل، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و از دست رفتن پوشش گیاهی است.
وی می افزاید: پدیده توفان‌های گرد و خاک با بر هم خوردن تعادل اکولوژیک مرتبط است و برای پرداختن به این موضوع هیچ راه حل دیگری بجز اطمینان یافتن از تثبیت خاک، احیای اکوسیستم‌ها و احیای پوشش‌های گیاهی وجود ندارد. ما همچنین نیازمند کاهش ریسک‌ها و ارزیابی کافی پیامدهای زیست‌محیطی سدهایی هستیم که اکوسیستم را تهی می‌سازند.
سازمان ملل برآورد کرده است که کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه هر ساله حدود ۱۳ میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی خود را به علت توفان‌های گرد و خاک از دست می‌دهندوی خاطرنشان می‌کند: کاشت درخت، سازگار ساختن گیاهان و گونه‌ها با محیط طبیعی آنها، تثبیت تل‌ماسه‌ها از جمله تکنیک‌های لازم است که شناخته شده هستند اما اقدام در این زمینه بلندمدت است. در واقع کار لازم احیای متر به متر و هکتار به هکتار خاک است. پروژه موسوم به «دیوار سبز بزرگ» برای مبارزه با گسترش بیابان در منطقه ساحل آفریقا یکی از ابتکارات بلندپروازانه در این زمینه است.
تیا تاکیدمی‌کند: اما کار صرفا منحصر به آفریقا نیست. برنامه‌های گسترده برای احیای اکوسیستم در بسیاری از مناطق جهان مورد نیاز است و لازم است که بخش خصوصی هم وارد کار شود. بخش خصوصی قسمتی از مشکل است و باید قسمتی از راه حل هم باشد.
وعده برنامه‌های احیای زمین در کشورهای مختلف جهان از یک میلیارد هکتار زمین فراتر می‌رود. به گفته کارشناسان، اجرای برنامه‌های احیای زمین در مناطق لم‌یزرع در کشور چین با اقداماتی مانند درختکاری موجب تغییر پوشش گیاهی و مقاومت زمین شده و در ۲۰ سال گذشته توفان‌های گرد و خاک را کاهش داده است.
ریشه‌یابی و مبارزه با ریزگردها در ایران
برخی تحقیقات در این زمینه با توجه به نقشه‌های رهگیری ترسیم شده، حدود کلی کانون‌های ریزگرد را در کشورهای عراق و سوریه و نیز مناطق شرق و جنوب شرقی شبه جزیره عربستان شناسایی کرده‌اند. با این حال در سال‌های اخیر شاهد تقویت بیشتر کانون‌های داخلی ریزگرد نیز بوده‌ایم.
در همین ارتباط، یک گزارش مرکز بررسی استراتژیک ریاست جمهوری در سال ۹۴ خاطرنشان کرده که در کنار عوامل متعدد جهانی مانند گرمایش جهانی و خشکسالی‌های اخیر، ایجاد سدهای متعدد در ترکیه و طرح‌های انحراف آب در سوریه، خشک شدن یا خشکانیدن تالاب‌های مهم در عراق و بخش‌هایی از ایران و بی‌توجهی به احیای مناطق حساس به فرسایش بادی به علت سوءمدیریت در عراق از جمله تشدید این مشکل در سال‌های اخیر بوده است.
پدیده فرسایش خاک نیز از عوامل تاثیرگذار در این زمینه است.
سازمان ملل برآورد کرده است که کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه هر ساله حدود ۱۳ میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی خود را به علت توفان‌های گرد و خاک از دست می‌دهندبه گفته «مسعود منصور معاون وزیر جهاد کشاورزی و رییس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور»، سالانه حدود ۱۶ تن در هکتار به صورت متوسط شاهد فرسایش خاک در کشور هستیم.
«هوشنگ جزی مدیرکل دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری» نیز آذر ماه گذشته گفت: سالانه در حدود ۲ میلیارد تن خاک در کشور فرسایش دارد و هر چه منابع طبیعی مورد تخریب قرار بگیرد بحران‌های بعدی بیشتر خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: بر اثر دو عامل آب و باد به طور متوسط سالانه ۱۶ درصد فرسایش خاک ایجاد می‌شود و این در حالی است که به طور متوسط در اقلیم خشک و بیابانی ایران ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل شود.
جزی تاکید کرد: برای جلوگیری از فرسایش خاک، بهترین کار حفظ پوشش گیاهی و آبخیزداری است.
ریزگرد فاجعه مشترک جهان؛ راه نجات چیست؟
به گفته وی، چیزی که باید تغییر کند ذهنیت ما از مدیریت حوضه‌های آبخیز در کشور است. امروز همه تلاش ما مدیریت آب در کشور است و کسی به خاک فکر نمی‌کند. چیزی که آب را نگه می‌دارد خاک است؛ نظام برنامه‌ریزی کشور به جای تمرکز بر آب باید به مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز بپردازد. دولت فرانسه کشورش را به ۶ حوضه آبخیز تقسیم کرده است و برای هر حوضه کمیته مدیریتی که بخش خصوصی و مردم رکن اساسی آن هستند تشکیل داده و این کمیته به خوبی توانسته بر آب و خاک مدیریت کند.(۱) (گزارش ۱۶ مرداد ۱۴۰۰ روزنامه ایران)
در ارتباط با ابعاد بین‌المللی و فرامرزی منشاء ریزگردها نیز بررسی‌ها و اقدامات دولت و نهادهای حکومتی برای برخورد با این مشکل ادامه دارد. دادستان کل کشور اواسط اردیبهشت امسال در نامه‌ای به وزیر نیرو دستور پیگیری احقاق حقوق مکتسب حق‌آبه ایران از رودخانه ارس را صادر کرد.
« امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه»: با صدای بلند اعلام می‌کنیم که این اقدام ترکیه برای ما قابل قبول نیست و با آن مخالفیم. اگر دولت ترکیه عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک بود ما می‌توانستیم از دولت ترکیه در سازمان‌های بین‌المللی شکایت کنیم اما به دلیل اینکه ترکیه عضو این کنوانسیون نیست، باید موضوع را از طریق گفت‌وگو و مذاکره دو جانبه پیگیری کنیم«حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجعفر منتظری دادستان کل کشور» در نامه‌ای به «علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو» با توجه به گسترش ریزگردها در مناطق غربی و جنوبی کشور دستور داد تا موضوع احقاق حقوق مکتسب حقابه ایران از رودخانه مرزی ارس را با جدیت پیگیری کنند.
وی در این نامه با توجه به اقدامات دولت ترکیه در بالا دست رودخانه مرزی ارس، تاکید کرد: اقدام کشور ترکیه به با احداث سدهای متعدد در بالا دست رودخانه مرزی ارس و دیوارکشی در نقطه صفر مرزی، باعث کاهش دبی رودخانه مذکور و مسدود شدن همه مسیل‌ها و گذرگاه‌های آب روان در منطقه و متعاقبا گسترش ریزگردها از مناطق غربی و جنوبی کشور شده است.
دادستان کل کشور همچنین در این نامه اظهارداشت: ضروری است دستگاه‌های متولی از جمله وزارت نیرو و امور خارجه موضوع احقاق حقوق مکتسب حقابه ایران از رودخانه مرزی ارس را مستمر و با جدیت پیگیری کنند تا شاهد ضررهای جبران ناپذیر برای اقتصاد، کشاورزی، حیات آبزیان و شرب هموطنان عزیز ساکن در پایین دست نباشیم. منتظری با اشاره به مساعد شدن شرایط جوی دستور داد تا اقدامات اشاره شده را پیگیری و مراتب را به دادستانی گزارش کنند.
«علی اکبر محرابیان وزیر نیرو» نیز با تشریح شرایط آب‌های مرزی کشور، این حوزه را یکی از اولویت‌های وزارت نیرو برشمرد و فعال شدن دیپلماسی آب را مورد تاکید قرار داد. وی در نخستین جلسه دیپلماسی آب با حضور وزیر امور خارجه، با تشریح شرایط آب‌های مرزی کشور، این حوزه را یکی از اولویت‌های وزارت نیرو برشمرد و فعال شدن دیپلماسی آب را مورد تاکید قرار داد.
«حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه» در ارتباط با پیگیری موضوع سدسازی ترکیه از طریق سازمان‌های بین‌المللی: با صدای بلند اعلام می‌کنیم که این اقدام ترکیه برای ما قابل قبول نیست و با آن مخالفیم. اگر دولت ترکیه عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک بود ما می‌توانستیم از دولت ترکیه در سازمان‌های بین‌المللی شکایت کنیم اما به دلیل اینکه ترکیه عضو این کنوانسیون نیست، باید موضوع را از طریق گفت‌وگو و مذاکره دو جانبه پیگیری کنیم.
وزیر نیرو همچنین با اشاره به مذاکره‌های انجام شده با ترکیه برای موضوع آب‌های مرزی مشترک، از تشکیل کمیته مشترک ایران و ترکیه برای مدیریت آب منطقه‌ای خبر داد. هدف از تشکیل کمیته امور بین‌المللی آب صیانت از آب‌های مرزی، حفظ منافع جمهوری اسلامی ایران، فعال کردن دیپلماسی آب و پیگیری حقابه‌های ایران است.
«حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه» نیز اواخر اردیبهشت ماه امسال در صحن علنی مجلس شورای اسلامی با اشاره به تلاش‌های دستگاه دیپلماسی برای موضوع آب‌های مرزی، با بیان اینکه از سدسازی ترکیه بر روی آب‌های مرزی قانع نیستیم، گفت: با صدای بلند اعلام می‌کنیم که این اقدام ترکیه برای ما قابل قبول نیست و با آن مخالفیم. وی در ارتباط با پیگیری موضوع سدسازی ترکیه از طریق سازمان‌های بین‌المللی گفت: اگر دولت ترکیه عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک بود ما می‌توانستیم از دولت ترکیه در سازمان‌های بین‌المللی شکایت کنیم اما به دلیل اینکه ترکیه عضو این کنوانسیون نیست، باید موضوع را از طریق گفت‌وگو و مذاکره دو جانبه پیگیری کنیم.