مقالات مذهبی / در آستانه حلول ماه ذی‌الحجه قرار داریم. ماه ذی‌الحجه، آخرین ماه در ترتیب تقویم هجری قمری و از ماه‌های حرام است که در آن مناسک حج تمتع توسط مسلمانان به جای آورده می‌شود. این روزها، روزهایی است که به مرور زائران خانه خدا از اقصی نقاط جهان عازم سرزمین وحی می‌شوند تا در ایام خاص مناسک حج تمتع را به جای آورند. سفری معنوی که علاوه بر انجام تکلیف الهی و عبادی، آثار فرهنگی، اجتماعی، بین‌المللی و سیاسی نیز دارد و مهمترین اثر این سفر به نمایش درآوردن وحدت میان جوامع مسلمانان است.
ازجمله توفیقاتی که در این ماه نصیب زائران خانه خدا در سرزمین وحی می‌شود، زیارت اماکن مقدس و تاریخی در دو شهر مکه و مدینه است. این دو شهر با آثار باقی‌مانده از صدر اسلام، روایتگر وقایع تاریخی از حوادث و خاطرات آن دوران هستند که اهمیت ویژه‌ای در معنویت بخشیدن به سفر زوار دارند. ازجمله اماکن مقدس و تاریخی در سرزمین وحی، قبرستان بقیع در شهر مدینه منوره و در جوار مضجع شریف رسول خداست که به مناسبت گرامیداشت این ماه، در چند شماره به بررسی این اثر تاریخی با استفاده از گزیده‌هایی از کتاب «غربت بقیع» تالیف حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی قاضی‌عسگر می‌پردازیم، تا هم آشنایی مختصری برای زائران سرزمین وحی باشد و هم بر اهمیت این اماکن در زنده نگه داشتن تاریخ اسلام تاکید گردد.
بقیع گنجینه تاریخ اسلام
بقیع تنها یک گورستان نیست، بلکه گنجینه تاریخ اسلام و شخصیت‌های برجسته اسلامی است. قبور چهار امام معصوم شیعیان، قبور همسران، دختران، عمه‌های پیامبر(ص)، اصحاب، تابعین، ابراهیم فرزند رسول خدا(ص)، اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، شهداء قرّاء، و حدود ده هزار نفر از شخصیت‌های نامدار و برجسته تاریخ اسلام در این گورستان قرار دارد.
لیکن با این همه عظمت، بقیع غریب و مظلوم است، زائرانی که به مدینه منوّره مشرف می‌شوند پس از حضور در قبرستان بقیع، با اولین نگاه به قبور خاکی آن، از شدت حزن و اندوه، اشک از دیدگانشان جاری و بر غربت اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌گریند، اشکی همراه با بغض و نفرت و خشم هدف‌دار نسبت به کسانی که این‌گونه با اهل‌بیت پیامبر(ص) و افتخارات اسلام برخورد کرده و می‌کنند. مردم در همه جای دنیا، از افتخارات ملی خود تجلیل و تمجید نموده، حتی برای سربازان گمنام خویش، سنگ یادبود درست می‌کنند لیکن در حجاز به دلیل یک فکر غلط و متحجرانه حتی از گذاشتن یک سنگ ساده بر روی قبور بزرگان دین جلوگیری می‌کنند.
از این‌رو حاجیان پس از بازگشت از مدینه، با کوله‌باری از غم و اندوه، مظلومیت اهل‌بیت علیهم‌السلام را فریاد می‌کنند و نسل به نسل این غربت معصومانه به دیگران منتقل می‌گردد و انتظار روزی را می‌کشند تا این شام سیه به پایان رسیده و بقیع بازسازی و به پایگاهی برای شناخت و گسترش فرهنگ اسلام و معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام و اصحاب و یاران رسول خدا(ص) تبدیل گردد.
پیشینه بقیع
در رابطه با پیشینه قبرستان بقیع قبل از پیدایش و ظهور اسلام، اسناد و گزارش‌های روشن و مشخصی در دست نیست، پیش از هجرت، مردم مدینه اجساد مردگان خود را در دو گورستان به نام‌های «بنی‌حرام» و «بنی‌سالم» و گاهی هم در منازل خود به خاک می‌سپردند.(۱) لیکن بیشتر مورخان بر این باورند که پس از هجرت مسلمانان از مکه به مدینه و تشکیل جامعه اسلامی، بقیع به گورستان مسلمین تبدیل و موقعیتی ویژه نزد مسلمانان پیدا کرد و رفته رفته در طول تاریخ اسلام، هزاران نفر از شخصیت‌های برجسته و بزرگان مسلمان در آن دفن گردیدند. عبیدالله بن ابی رافع گوید:
پیامبر(ص) در فکر ایجاد گورستانی برای اصحاب و یاران خود بود روزی من کنار آن حضرت بودم و از نزدیک بقیع عبور می‌کردیم حضرت به آنجا اشاره و فرمود: اُمِرْتُ بهذا الموضع، من مامور شدم به این مکان. و از آن پس در گذشتگان را در آن مکان دفن می‌کردند.(۲)
قبرستان بقیع از آن رو به «بقیع‌الغرقد» نامگذاری گردیده که قبل از هجرت، درختان غَرْقد(۳) و دیگر نباتات از قبیل درختان «گز» فراوان در آن می‌روییده است و پس از آن که در زمان رسول خدا(ص) تصمیم گرفته شد آنجا را تبدیل به قبرستان مسلمانان کنند، آن درختان را قطع کردند.
بقیع تا حدود یکصد سال قبل، دیوار و حصاری نداشته، لیکن به مرور زمان تغییراتی در آن ایجاد گردیده است. و هم‌اکنون نیز پس از اجرای طرح توسعه با دیوارها و پنجره‌های مشبّک محصور شده و فقط ساعاتی در صبح و شب، درِ قبرستان را باز می‌کنند و مردم داخل آن رفته، قبور را زیارت می‌کنند.
قبور چهار امام معصوم شیعیان علیهم‌السلام و تعداد دیگری از دفن‌شدگان در بقیع نیز در گذشته دارای قبه و بارگاه بوده ولی متاسفانه در حمله وهابیان و پس از روی کار آمدن آل‌سعود و حاکمیت آنها بر سرزمین حجاز، آن بناها تخریب گردیده و هم‌اکنون قبرستان خاکی و بدون ساختمان است و فقط برخی از قبور همچون قبور امامان شیعه، و قبور دختران و همسران پیامبر(ص) و… به صورت سنگ‌چین شده مشخص است اما از بسیاری از مدفون شدگان در بقیع اثر و نشانه‌ای باقی نمانده است.
ـــــــــــــــــ
۱- نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۶۱.
۲- ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۳۵۷.
۳- غَرْقد گونه‌ای از نباتات خاردار بوده که برگش را می‌جوشاندند و با آن خضاب می‌کردند. ترجمه حجاز در صدر اسلام، ص۲۹۵.