مقالات اجتماعی / هر ساله به مناسبت گرامیداشت روز جهانی بدون دخانیات ۳۱ ماه می، اقدامات هماهنگ و گسترده ای در سراسر جهان برای تنویر افکار عمومی در خصوص مضرات استعمال دخانیات، ترفندهای صنایع دخانی و اهمیت ترک دخانیات انجام می شود. شعار امسال سازمان جهانی بهداشت برای این روز «دخانیات، تهدیدی برای محیط زیست ما» Tobacco – Threat to our environment و شعار هفته ملی بدون دخانیات در ایران (۴ تا ۱۰ خرداد) نیز «دخانیات، تهدیدی برای سلامت و محیط زیست ما» اعلام شده است.
سازمان جهانی بهداشت، با اعلام شعار پویش روز جهانی بدون دخانیات ۲۰۲۲ با عنوان «دخانیات تهدیدی برای محیط زیست ما»، بر اهمیت افزایش آگاهی مردم در مورد تأثیرات زیست محیطی دخانیات اعم از کاشت، برداشت، تولید، توزیع و ضایعات ناشی از این فرایندها تاکید کرد.
اگر مصرف دخانیات را پدیده‌ای اجتماعی در نظر بگیریم، آثار جانبی آن منجر به وارد آمدن فشارهایی بر شانه‌های نظام سلامت شده است. نظام سلامت نه تنها باید در مسیر آموزش و پیشگیری از مصرف قدم بردارد، بلکه باید در مسیر درمان عوارض ناشی از مصرف سیگار و قلیان با قدرت حرکت کند.
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت ایران در زمینه مالیات بر دخانیات تقریبا در ردیف آخرین کشورهاستنکته مهم این است که کمترین مالیات بر دخانیات در ایران گرفته می‌شود و از طرفی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید هیچ مبلغی بابت مالیات دخانیات در اختیار این وزارتخانه قرار نمی‌گیرد که بتوان آن را در راستای سلامت جامعه هزینه کرد.
هزینه ۱۰ برابری نظام سلامت برای عوارض مصرف دخانیات
کارشناسان می‌گویند ایران در زمینه مالیات بر دخانیات تقریبا در ردیف آخرین کشورهاست و این موضوع سبب می‌شود که نتوان در زمینه پیشگیری از مصرف دخانیات، حداقل از نظام سلامت انتظار چندانی داشت.
«کمال حیدری» معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه می‌گوید: اگر مالیات بر دخانیات بر اساس آنچه پیشنهاد کرده بودیم، انجام می‌شد، حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان برای کشور حاصل می‌شد، اما اکنون نظام سلامت بیش از ۱۰ برابر این میزان را برای عوارض دخانیات در کشور هزینه می‌کند. متاسفانه این منابع ایجاد نشد.
وی ادامه داد: وقتی صحبت از دخانیات می‌شود، بیشتر غمگین می‌شویم. زیرا احساس می‌کنیم همدلی لازم برای کنترل این کالای آسیب رسان که هم محیط زیست و هم سلامت انسان را تهدید می‌کند، وجود ندارد. این درحالی است که از نظر قانونی به اندازه کافی قانون داریم. هرچند در بحث مالیات بر دخانیات، بیش از این برای وضع مالیات انتظار داشتیم؛ اکثر کشورهای دنیا برای کاهش تقاضای مواد دخانی، سیاست‌هایی را در پیش گرفتند، اما متاسفانه ما به راحتی از این موضوع گذشتیم. در حالی که انتظار می‌رفت با این سیاست بتوانیم تقاضا را کاهش دهیم که به نتیجه نرسید.
معاون وزیر بهداشت بیان کرد: بر این اساس باید به سمت برنامه‌هایی برویم که ظرفیت قانونی دارند. دستگاه‌ها، به ویژه دستگاه‌های فرهنگی، دستگاه‌هایی که در تولید این محصولات مضر نقش دارند و اصناف باید در این زمینه کمک کنند.
مقایسه وضعیت ایران با دیگر کشورهای منطقه مدیترانه شرقی در مورد اجرای راهبردهای کلیدی کاهش تقاضای مصرف دخانیات نشان می‌دهد با وجود اقدامات انجام شده، ایران در زمینه مالیات بر دخانیات در وضعیت قرمز داردوضعیت قرمز ایران در مالیات بر دخانیات
سازمان جهانی بهداشت، راهبردهای کلیدی کاهش تقاضای مصرف دخانیات را تحت عنوان بسته‌ای با عنوان MPOWER برای ارتقای کنترل دخانیات میان کشورهای عضو این سازمان پیشنهاد کرده است.
این اقدامات شامل پایش یا Monitoring، محافظت افراد در بربر دود دست دوم یا Protection، فراهم کردن امکانات ترک دخانیات یا Offering help، هشدار در ارتباط با مضرات استعمال دخانیات یا Warning، ممنوعیت هرگونه تبلیغات و ترویج یا دریافت کمک از صنایع دخانی یا Enforcing ban و همچنین افزایش مالیات یا Raising tax تعریف شده است.
اگر وضعیت ایران را با سایر کشورهای منطقه مدیترانه شرقی در زمینه اجرای راهبردهای کلیدی کاهش تقاضای مصرف دخانیات مقایسه کنیم، با وجود اقداماتی که انجام شده، کشور ما در زمینه مالیات بر دخانیات در وضعیت قرمز دارد.
براساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، افزایش ۱۰ درصدی مالیات، موجب کاهش ۵ درصدی مصرف آن در کشورهای در حال توسعه و کاهش ۴ درصدی مصرف دخانیات در کشورهای توسعه یافته می‌شود. در نتیجه این سازمان و بانک جهانی، مالیات دخانیات به میزان ۷۵ درصد قیمت خرده فروشی را موثرترین راهکار پیشگیری و کاهش استعمال دخانیات می‌دانند.
آمارهای ۲۰۲۰ حاکی است ترکیه با ۸۴.۸۸ درصد، بالاترین درصد مالیات بر دخانیات را در منطقه دارد.ایران در این جدول فاصله زیادی با میانگین کشورهای آسیایی دارد و حتی از افغانستان، میانمار، یمن، مالدیو و اردن نیز پایین‌تر استبسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه از جمله کشورهایی مانند ترکیه و پاکستان و حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس، با افزایش مالیات بر دخانیات تا ۸۰ درصد قیمت خرده فروشی، باعث کاهش مصرف این محصولات، افزایش درآمد دولت و کاهش قابل توجه مرگ و میر و بار بیماری‌های ناشی از مصرف دخانیات شده‌اند.
بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، ایران با نرخ متوسط ۱۵.۵ درصد مالیات، به عنوان یکی از ضعیف‌ترین کشورهای منطقه رتبه بندی شده و این همان وضعیت قرمز کشورمان در زمینه مالیات بر دخانیات است.
اکنون اگر وضعیت اجرای راهبرد افزایش مالیات بر دخانیات در ایران را با کشورهای آسیایی در سال ۲۰۲۰ بررسی کنیم، مشاهده می‌شود که کشور ترکیه با ۸۴.۸۸ درصد، بالاترین درصد مالیات بر دخانیات را در منطقه دارد و وضعیت ایران در این جدول فاصله زیادی با میانگین کشورهای آسیایی دارد و حتی از کشورهایی مانند افغانستان، میانمار، یمن، مالدیو و اردن نیز پایین‌تر است.
طبق گزارش‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سالانه بیش از ۴۰ هزار میلیارد تومان در بخش سلامت برای هزینه‌های سنگین درمان بیماری‌های مرتبط و سرطان‌های ناشی از مصرف و مواجهه با دود دخانیات صرف می‌شود. همچنین در سایر بخش‌های اقتصادی و توسعه‌ای، بیش از ۹۰ هزار میلیارد تومان جهت مرگ زودهنگام، غیبت از کار، ناتوانی ایجاد شده در اثر مصرف و مواجهه با دود دخانیات و خسارت‌های زیست محیطی و آتش سوزی‌ها به کشور تحمیل می‌شود.
طبق گزارش‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سالانه بیش از ۴۰ هزار میلیارد تومان در بخش سلامت برای هزینه‌های سنگین درمان بیماری‌های مرتبط و سرطان‌های ناشی از مصرف و مواجهه با دود دخانیات صرف می‌شودافزایش مالیات بر مصرف دخانیات به میزانی که موجب افزایش ۲۰ درصدی قیمت محصولات دخانی شود، می‌تواند از بروز بیش از ۱۰ میلیون مرگ و میر زودهنگام ناشی از مصرف دخانیات را در طول ۵۰ سال آینده پیشگیری کند. در این فاصله با حفظ حدود ۲۱۲ میلیون سال عمر، درآمدی بیش از ۱.۶ تریلیون دلار اضافه برای کشورهای جهان به ارمغان خواهد آمد.
بنابراین چنانچه این افزایش مالیات موجب افزایش ۵۰ درصدی قیمت محصولات دخانی شود، می‌تواند بیش از ۲۷ میلیون مرگ و میر زودهنگام ناشی از مصرف دخانیات را در طول ۵۰ سال آینده پیشگیری کرده و در این فاصله با حفظ حدود ۵۳۵ میلیون سال عمر، درآمدی بیش از ۳ تریلیون دلار اضافه برای کشورهای جهان خواهد داشت.
وضعیت مصرف دخانیات در ایران و جهان
بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، یک میلیارد و ۳۲۰ میلیون نفر از جمعیت جهان در حال حاضر از دخانیات استفاده می‌کنند و حدود ۲۳ درصد جمعیت بالای ۱۵ سال جهان مصرف کننده مواد دخانی هستند. همچنین ۸۴ درصد از مصرف کنندگان دخانیات در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند.
آمارها می‌گوید که مصرف دخانیات سالانه منجر به مرگ ۸ میلیون نفر در جهان می‌شود که از این میزان، ۷ میلیون نفر به علت مصرف مستقیم دخانیات و یک میلیون نفر به علت مواجهه با دود دست دوم دخانیات فوت می‌کنند.
همچنین آمارها درایران حاکی از مرگ ۶۰ هزار نفر در سال به علت مصرف دخانیات است.
نکته مهم دیگر، وضعیت مصرف دخانیات میان جوانان در منطقه است. پیش بینی‌ها می‌گوید که تا سال ۲۰۲۵ میلادی، بر خلاف روند کاهشی مصرف دخانیات در سایر مناطق جهان، استعمال دخانیات در منطقه مدیترانه شرقی افزایشی خواهد بود.
مصرف دخانیات سالانه منجر به مرگ ۸ میلیون نفر در جهان می‌شود که از این میزان، ۷ میلیون نفر به علت مصرف مستقیم دخانیات و یک میلیون نفر به علت مواجهه با دود دست دوم دخانیات فوت می‌کنند، این رقم در ایران ۶۰ هزار نفر است نکته قابل تامل دیگر این‌که دلیل اصلی بالا بودن شیوع مصرف دخانیات میان نوجوانان و جوانان در کشورمان، ترویج و تمایل آنها به مصرف قلیان است. موضوع تا جایی پیش رفته که بسیاری از نوجوانان و جوانان اگر در حضور خانواده از سیگار استفاده نکنند، برای استفاده از قلیان، ترس و نگرانی نداشته و خانواده گمان می‌کند مصرف قلیان نوعی تفریح است و ضررهای سیگار را ندارد.
آمارها می‌گوید که حدود ۳۸ درصد مردان و ۴ درصد زنان از دخانیات استفاده می‌کنند و شیوع مصرف دخانیات در پسران ۱۳ تا ۱۵ ساله ۴۲ درصد و در دختران همین بازه سنی ۳۱ درصد است.
تغییرات مصرف سیگار و قلیان در ایران
در اجرای نظام مراقبت عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر، طرح استپس STEPs در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به صورت دوره‌ای تقریبا هر سه سال یک بار، برای تعیین میزان شیوع مصرف دخانیات و سایر عوامل خطر مرتبط اجرا می‌شود.
تا سال ۱۳۹۰ این طرح بین گروه سنی بالای ۱۵ سال و در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۴۰۰ در گروه سنی بالای ۱۸ سال اجرا شد. بر اساس اطلاعات این طرح، تعداد مصرف کنندگان مواد دخانی در ایران حدود ۱۰ میلیون نفر برآورد شده است.
در سال ۱۳۹۰ میزان ۱۰.۹ درصد افراد، مصرف کننده روزانه سیگار و ۳.۵ درصد مصرف کننده روزانه قلیان بودند. در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ شیوع مصرف سیگار روند ثابت داشت، ولی مصرف روزانه قلیان از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰ حدود ۴۰ درصد افزایش داشت و این روند تا سال ۱۳۹۵ هم ادامه پیدا کرد.
براساس طبقه‌بندی علمی، مصرف کننده روزانه دخانیات به فردی گفته می‌شود که به صورت روزانه انواع مواد دخانی، حتی یک نخ سیگار یا یک وعده قلیان را مصرف کند.
در سال ۱۳۹۵ میزان ۱۰.۱ درصد افراد مصرف کننده روزانه سیگار بودند و بالاترین شیوع مصرف سیگار در استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، قزوین و البرز گزارش شده بود. همچنین بالاترین میزان مصرف دخانیات که عمده آن قلیان بود، در استان‌های جنوبی مانند بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و فارس بود.
بیشترین میزان مصرف دخانیات در سال ۱۳۹۵ در بازه سنی ۴۵ تا ۵۴ سال گزارش شد که به میزان ۱۸.۲۱ درصد گزارش شده است.
بررسی وضعیت استعمال دخانیات بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ سال در اسفند ۱۳۹۴ میان ۲ هزار و ۷۴۶ نفر از نوجوانان مقاطع دوره اول و دوم متوسطه پایه ۸ تا ۱۰ در ۵۴ مدرسه کشور اجرا شد که ۲ هزار و ۸۷ نفر از آنها در سن ۱۳ تا ۱۵ سال قرار داشتند. مقایسه دو دوره طرح در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ نشان دهنده کاهش قابل ملاحظه مصرف سایر مواد دخانی و عمدتا قلیان و افزایش دو برابری مصرف سیگار توسط دختران است.
براساس تحقیقات انجام شده در این بازه زمانی و در نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ سال، میزان ۱۰.۲ درصد نوجوانان در این طرح، مصرف کننده دخانیات بودند. میزان ۳.۴ درصد نوجوانان مصرف کننده سیگار و ۵.۷ درصد مصرف کننده قلیان بودند. همچنین ۲۴.۲ درصد نوجوانان در معرض مواجهه با دود دخانیات در منازل قرار داشته و ۳۸.۴ درصد در معرض مواجهه با دود دخانیات در اماکن عمومی مسقف بودند.
میزان ۶۵ درصد از این دانش آموزان، دخانیات و سیگار را از مغازه و سوپر مارکت و دست فروشان یا دکه‌های مطبوعاتی تهیه می‌کردند و ۶۸.۵ درصد نوجوانان برای خرید سیگار از سوی فروشنده درباره سن و سال‌شان مورد سئوال قرار نگرفته و به آنها سیگار فروخته شد.
میزان ۷۶.۷ درصد نوجوانان به طور قطع می‌دانستند که استعمال دخانیات برای افراد مصرف کننده زیان آور است و ۷۸.۲ درصد موافق ممنوعیت کامل مصرف دخانیات در اماکنت عمومی بودند.
هشدار برای ایران و مصر و پاکستان
سازمان جهانی بهداشت پیش بینی کرده که در صورت فقدان برنامه و پیشگیری لازم در مهار اپیدمی دخانیات، کشورهای ایران و پاکستان تا ۴۰ سال آینده بیشترین میزان مصرف دخانیات را خواهند داشت.
این در حالی است که دخانیات شایع‌ترین عامل قابل پیشگیری مرگ در جهان است و گفته می‌شود که در هر ۴ ثانیه یک نفر بر اثر استعمال دخانیات در جهان فوت می‌کند.
قلیان تفریح نیست
همان طور که پیش‌تر هم گفته شد، بسیاری از افراد به گمان این‌که قلیان آثار مخرب کمتری دارد، با خیال راحت در جمع خانواده و دوستان از قلیان استفاده می‌کنند و این در حالی است که در سال‌های اخیر مصرف سیگار قدری کاهش یافته و از طرفی مصرف قلیان افزایش داشته است.
رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت : مصرف سیگار کاهش و مصرف قلیان افزایش بارز داشته است. تغییر رویکرد استفاده از مواد دخانی و مصرف قلیان نگران کننده است. برخی مردم با عوارض آن آشنا نیستند و به استعمال قلیان به عنوان تفریح می‌نگرند«جعفر جندقی» رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت در این زمینه می‌گوید: مصرف سیگار کاهش و مصرف قلیان افزایش بارز داشته است. تغییر رویکرد استفاده از مواد دخانی و مصرف قلیان نگران کننده است. برخی مردم با عوارض آن آشنا نیستند و به استعمال قلیان به عنوان تفریح نگاه می‌کنند.
وی افزود: در مطالعه استپس وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۰ مشخص شد که مصرف روزانه سیگار از ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ در گروه سنی بالای ۱۸ سال در زنان از ۰.۹۳ درصد به ۰.۷۷ درصد رسیده و به میزان ۱۷.۲ درصد کاهش داشته است. میزان کاهش بین مردان در این گروه سنی حدود ۰.۵ درصد بوده و از ۲۰.۰۶ درصد به ۱۹.۹۵ درصد رسیده است. این نشان می‌دهد که با وجود همه تلاش‌های صنایع دخانی برای افزایش مصرف دخانیات، کاهش مصرف را شاهد هستیم.
رییس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت ادامه داد: در مجموع ۱۴.۰۱ درصد از جمعیت بالای ۱۸ سال هنوز دخانیات مصرف می‌کنند که ۲۵.۸۸ درصد را مردان و ۴.۴۴ درصد را زنان تشکیل می‌دهند.
جندقی گفت: مجموع آمارها، ۲۸ درصد افزایش مصرف قلیان را در گروه بالای ۱۸ سال از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد. تغییر رویکرد استفاده از مواد دخانی و مصرف قلیان نگران کننده است.
ارائه مشاوره رایگان ترک دخانیات
جالب است بدانیم که خدمات رایگان مشاوره و ترک دخانیات در مراکز جامع سلامت کشور ارائه می‌شود. این خدمات در حدود ۵ هزار مرکز در سطح کشور به مراجعه کنندگان ارائه می‌شود.
«بهزاد ولی زاده» رییس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت در این زمینه می‌گوید: در گذشته ۱۵۳ کلینیک ترک دخانیات در سطح کشور داشتیم و در سال ۱۳۹۶ از زمانی که برنامه ترک دخانیات را در برنامه‌های شبکه بهداشت و درمان کشور ادغام کردیم، این خدمات به خدمات مراکز جامع سلامت واگذار شد و اکنون هر مراجعه کننده‌ای که به این مراکز که حدود ۵ هزار مورد در سطح کشور است، مراجعه کند، خدمات مشاوره و ترک دخانیات را دریافت می‌کند. در این مراکز میزان وابستگی افراد به دخانیات توسط کارشناس سلامت روان بررسی می شود تا خدمات درمانی مناسب به آنها ارائه شود.
خدمات رایگان مشاوره و ترک دخانیات در مراکز جامع سلامت کشور ارائه می‌شود ولی زاده می‌افزاید: خدمات مشاوره و ترک دخانیات رایگان است. در مورد افرادی که وابستگی بالایی دارند و به پزشک ارجاع داده می‌شوند، دارو رایگان نیست؛ زیرا وزارت بهداشت منبع مالی مناسبی برای این موضوع را ندارد. از طرفی سامانه ۴۰۳۰ نیز خدمات ترک دخانیات را ارائه می‌دهد. البته فقط به بخش دولتی اکتفا نکرده و وزارت بهداشت خدمات ترک در بخش خصوصی را هم تسهیل کرده است تا پزشکان با گذراندن دوره ترک دخانیات بتوانند خدمات را در مطب خود نیز ارائه دهند.
هرچند نظام سلامت وظایف مهمی در زمینه پیشگیری دارد، اما در زمینه مصرف دخانیات، نقش رسانه‌ها، خانواده‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی کشور را نباید نادیده گرفت.
شکستن قبح مصرف دخانیات در سال‌های اخیر به خصوص میان نوجوانان مشاهده می‌شود و این روند می‌تواند در سال‌های آینده منجر به آسیب‌های روانی و جسمی فروانی میان جوانان و بزرگسالان شود.