اصول فرزندپروری:
اصل همدلی کردن با فرزند
در بخش اول این مقاله ، پس از طرح چند سوال و بیان مقدمه‌ای کوتاه، یک مورد از همدلی نکردن با فرزندان به عنوان یک خطای تربیتی معرفی می‌شود؛ آنگاه درباره اهمیت همدلی کردن با فرزندان، تعریف همدلی، آثارهمدلی و مهارت همدلی در سیره عملی حضرت امام رضا (ع) بحث می‌شود. در ادامه ویژگی‌های افرادی که همدلی می‌کنند و توجه به احساسات فرزندان، به منزله گامی مهم برای همدلی کردن با آنان عرضه می‌گردد که امید است مورد توجه و استفاده مادران و پدران، معلمان و مربیان گرامی قرار گیرد.
محترم شمردن کودک و نوجوان ،احترام به حقوق و شخصیت او،پذیرش او،عشق ورزیدن وتوجه به نیازهای او ازمهم‌ترین اصول فرزندپروری است. کودک و نوجوان را باید همان طور که هست، پذیرفت .
فرزند شما باید بداند که چه درس‌خوان باشد و چه نباشد، چه زیبا باشد و چه زشت، چه دختر باشد و چه پسر، نزد مادر و پدر پذیرفته شده و مورداحترام است. پذیرش کودک و نوجوان یعنی گرمی و صمیمیتی که مادر و پدر برای پذیرفتن و قبول کردن فرزند از خود ابراز می‌کنند.
در این زمینه یکی از راه‌هایی که به والدین در برقراری رابطه مطلوب و موثر با فرزندان کمک بسیار می‌کند و توانایی فرزند آنان را برای پذیرش و درک فرزندان افزایش می‌دهد، مهارت همدلی کردن است.
در واقع، همدلی کردن یکی از مهارتهای فرزندپروری مهم قلمداد می‌شود و جلوه‌ای بسیار زیبا از برقراری رابطه انسانی است که متاسفانه کمتر شاهد آن هستیم. اگربتوانیم احساسات فرزندانمان را درک کرده، با آنان همدلی کنیم، گامی بزرگ در نفوذ به دنیای آن ها برداشته‌ایم. از این رو، هدف نوشتار حاضر این است که شما مادران، پدران و مربیان گرامی با این اصل مهم در فرزندپروری آشنا شوید.
معرفی یک مورد از همدلی نکردن با فرزندان
(یک خطای بزرگ تربیتی)
سارا ده سال دارد و در یک خانواده چهار نفره زندگی می‌کند که شامل پدر، مادر، خودش وعلی برادر کوچکترش (هشت ساله) است. در موقعیت زیر، مادر سارا از او می‌خواهد تا ظرف‌های مربوط به شام را بیاورد، اما سارا که به تازگی انجام تکالیف مدرسه خود را تمام کرده است و احساس خستگی می‌کند، کاری را که مادرش خواسته، انجام نمی‌دهد و انجام ندادن این کار تبدیل به یک بحث و جدل می‌شود. در زیر به جملاتی که بین مادر و سارا رد و بدل می‌شود، توجه کنید:
مادر: سارا وسایلت را جمع کن تا ظرف‌های شام را ببریم بگذاریم روی میز.الان بابات از سرکار میاد و خسته است، شام می‌خواد، زود باش!
سارا: مامان من الان خستم.
«مادر»: یعنی چی که خستم؟
«سارا»: گفتم که خستم.
«مادر»: یعنی چی؟ یک ظرف آوردن این قدر سخته؟ زود باش دیگه تکرار نکنم!
همین طور این گفت وگو یا به عبارت بهتر، بحث و جدل کردن بین مادر و سارا ادامه می‌یابد، اما خود مجبور به انجام این کار می‌شود.
در این مثال، مادر، یک اصل مهم فرزند پروری، یعنی توجه به احساسات سارا را نادیده گرفته است. شاید اگر مادر گرامی به جای بحث و جدل کردن با فرزندش که در اکثر موارد بی فایده است، ابتدا به احساس خسته بودن فرزندش توجه می‌کرد و تلاش می‌نمود تا کمی با او، همدلی کند، در آن صورت سارا رفتاری بهتر نشان می‌داد و به کاری که مادرش از او خواسته بود، توجه می‌کرد. حال ممکن است این سوال در ذهن شما مطرح شود که چگونه با سارا همدلی کنیم؟ اصلا همدلی کردن یعنی چه؟
چگونه به احساسات فرزند توجه کنیم؟ کمی صبر کنید؛ برای تمام سوال‌هایی که در ذهن شما مطرح شده است، پاسخ داریم. در ادامه، اهمیت و چگونگی همدلی کردن با فرزندان و توجه به احساسات آنان بیان می‌شود.
اهمیت همدلی کردن با فرزندان
شاید بتوان گفت مهمترین کاری که والدین انجام میدهند، پاسخگویی به نیازهای عاطفی فرزند است .
توجه داشته باشید که منظور از این کار، تنها آرام کردن فرزندانتان هنگامی که گریه می‌کند یا اطمینان بخشیدن به او وقتی که می‌ترسد، نیست. پاسخگویی به نیازهای عاطفی فرزندتان مستلزم واکنش‌هایی است که به رشد عاطفی او کمک می‌کند. فرزندتان را باید حمایت و دلگرم کنید تا از نظر روانی سالم و شاد بماند.
همدلی کردن عامل ضروری برای فرزندپروری موفقیت‌آمیز محسوب می‌شود. اگر ما بتوانیم از زاویه دید فرزندانمان به مسئله‌ای که برایش ایجاد شده است، نگاه کنیم، در واقع با او همدلی کرده‌ایم؛ احساس تنهایی و درماندگی او کاهش داده و به او و به عمیق‌ترین و ریشه‌دارترین نیازهایش که احساس خود ارزشمندی و مهم بودن است، پاسخ مثبت داده‌ایم.
همدلی به چه معناست؟
بین سه کلمه《 بی تفاوتی 》و 《همدردی》 و 《همدلی》 تفاوت بسیار وجود دارد . 《 بی تفاوتی》 یعنی فرد به مسائل و احساسات دیگران توجه ندارد و مسائل و احساسات آنان برایشان مهم نیست. در این شرایط ما نمی‌توانیم رابطه‌ی خوب و موثر با دیگران داشته باشیم شاید بی‌تفاوتی نقطه پایان یک رابطه باشد.
《همدردی 》 هنگامی اتفاق می‌افتد که با فرد دیگری احساس مشترک داشته باشیم، بکوشیم شادی و غم او را شادی و غم خود به حساب آوریم .
《 همدلی 》 یعنی ظرفیت و توانایی اینکه خود را جای دیگران بگذاریم و احساسات او را درک کنیم. برای چنین منظوری باید امور را از دیدگاه او ببینیم و از خود بپرسیم که اگر به جای وی بودیم چه احساسی داشتیم. نیازی نیست که ما با عقاید احساسات طرف مقابل موافق باشیم؛ چرا که می‌توان با دیدگاه‌های طرف مقابل مخالف بود و در عین حال با فهمیدن علایق و تمایلاتش، وضعیت احساسات او را درک کرد. همدلی موجب می‌شود که شکاف موجود در روابط افراد از بین برود و در نتیجه زمینه‌ای مساعد برای نزدیک شدن و احساس صمیمیت و تفاهم به وجود آید.
همدلی نقطه عطف رابطه موثر و مفید شما و فرزندتان محسوب می‌شود. گوش دادن همدلانه این پیام را به دنبال دارد که چه با آنچه فرزندمان می‌گوید، موافق باشیم یا نباشیم، به او احترام بگذاریم و بکوشیم قضایا را از دیدگاه وی ببینیم و درک کنیم. همدلی کردن روشی است که با کمک آن می‌توانید احساسات فرزندتان را درک کنید. والدین گرامی، برای انجام این روش باید دو کار این مهم را انجام دهید. اول اینکه احساس فرزندتان را بفهمید و بعد اینکه احساس او را (هر چه هست )بپذیرید. فراموش نکنید که احساس فرزند شما، هر چه باشد، اول باید فهمیده شود.
آثار همدلی
همدلی نقطه آغاز تعاملی یاورانه است که آثار ارزشمند به ارمغان می‌آورد. از جمله آثار و فواید همدلی کردن می توان به موارد زیر اشاره داشت.
همدلی، مردم را به یکدیگر پیوند می‌دهد.
همدلی، التیام بخش است.
همدلی، اعتماد آفرین است.
همدلی، باعث تحکیم روابط خانوادگی و اجتماعی شما می‌شود.
همدلی، از بروز تعارض‌ها و سوء تفاهم‌ها بین شما و فرزندتان پیشگیری می‌کند.
همدلی، زمینه شناخت بهتر و بیشتر شما از فرزندتان را فراهم می‌آورد.
همدلی، باعث بیان راحت‌تر و بهتر احساسات خود و درک بهتر احساسات فرزندتان می‌شود.
همدلی، موجب بهبود روابط بین شخصی وکاهش اختلال‌های رفتاری می‌شود.
همدلی، در وجود شما و فرزندتان احساسی خوشایند و مثبت را به وجود می‌آورد.
مهارت همدلی در سیره عملی حضرت امام رضا
با نگاهی به زندگی حضرت امام رضا( علیه السلام) نمونه‌هایی از مهارت همدلی را می توان یافت.
در زیر به یک مورد از آن اشاره می‌شود.
زمانی که یونس بن عبدالرحمان، یکی از دوستداران حضرت امام رضا( علیه السلام )غمگین و گریان نزد ایشان رسید و از رفتار و گفتار نادرست برخی اطرافیانش گلایه کرد، امام فرمودند:
“ای یونس! غمگین مباش. بگذار مردم هرچه می‌خواهند بگویند. این گونه مسائل و صحبت‌ها اهمیتی ندارد. زمانی که امام تو از تو راضی وخشنود باشد، جای هیچ نگرانی و ناراحتی نیست.
ویژگی‌های افرادی که همدلی می‌کنند
درباره ویژگی‌های افرادی که قادر به همدلی کردن با دیگران اند، می‌توان خصایص زیر را برشمرد:
آنان بر احساسات و عواطف خویش مسلط اند و در اصطلاح روان‌شناختی، مدیریت هیجانی مناسب دارند.
چنین افرادی علاوه بر علاقه به دیگران، رفتاری احترام آمیز با آنان دارند. این دو ویژگی مکمل یکدیگرند. علاقه به دیگران، زمینه‌ساز تحمل آنان و احترام به دیگران، انگیزه حل مشکلات و رشد و تعالی آنان است.
افراد همدل قادرند خود را به جای دیگران بگذارند و مسائل را از نگاه آنان بنگرند.
توجه به احساسات فرزندان، گامی مهم برای همدلی کردن با آنان
یکی از مواردی که نقشی مهم و موثر در همدلی کردن با فرزندان دارد، این است که به احساسات آنان توجه کنیم. برای این کار باید سعی کنیم احساسات فرزندمان را بازنمایی کنیم و کمکش کنیم تا تجاربش را بیان کند. در این زمینه احساسات کودک را نادیده نگیریم. احساسات کودک برای خودش حقیقی بوده و مهم اند. برای مثال، به کودکی که از سوزش دستش شاکی است، نگویید:《این که چیز مهمی نیست! خوب میشه! حالا انگار چی شده! اینکه این قدر لوس بازی درآوردن نداره!》؛ بلکه بهتر است است بگوییم: میفهمم، خیلی میسوزه؟ میدونم الان احساس بدی داری.
نتیجه قسمت اول:
مورد توجه بودن و دیده شدن یکی از نیازهای اساسی فرزندان است. فرزند شما نیاز دارد که پدر و مادرش او را ببینند و درک کنند. برای مثال، وقتی کودک از مادرش می‌پرسد: 《مامان! چرا امروز با من بازی نکردی؟》 مادر بگوید:《 عزیزم حتماً ناراحت شدی، من تو را درک می‌کنم》؛ کودک احساس درک شدن و دیده شدن می‌کند؛ اما اگر مادر بگوید:《 چرا فکر می‌کنی من بیکارم و باید مدام با تو بازی کنم؟》 در آن صورت کودک احساس خوبی نمی‌کند. وقتی با کودک در مقام همدلی، پذیرش و احترام به او حرف می‌زنیم و محبت می‌کنیم، او احساس ارزشمند بودن و مورد توجه واقع شدن می‌کند.اگر بین فرزندان و والدین همدلی حاکم باشد، فرزندان از والدین بهتر اطاعت می‌کنند. نخستین کسانی که باید درس همدلی را به فرزندان بیاموزند، مادر و پدرند و تا خود آنان این درس را در عمل و در رفتار و کردار خویش به فرزندان نیاموزند و در غم ها و شادی ها با آنان همدلی نکنند، نباید انتظار آن را داشته باشند که به هنگام دشواری‌ها و رنج‌ها یا حتی در زمان خوشی‌ها، فرزندانشان با آنان همدلی کنند. به بیان دیگر، نباید انتظار داشت که فرزندان، درس نیاموخته را به والدین خود پس بدهند و عرضه بدارند. بدون شک والدینی که با فرزندان خود همدلی می‌کنند، نقشی موثرتر در رشد فرزندان ایفا می‌نمایند
موانع همدلی کردن با فرزندان
گاهی برخی از والدین در برقراری ارتباط با فرزندان، رفتارها و اعمالی انجام میدهند که مانع همدلی کردن با آنان می‌شود.
از جمله مهمترین این موانع می توان به موارد زیر اشاره داشت:
برچسب زدن
قضاوت و پیش داوری کردن
انتقاد کردن
سرزنش کردن
بازجویی و بازپرسی کردن
به رخ کشیدن و مقایسه کردن
موعظه و نصیحت کردن
منت گذاشتن
دستور دادن
بحث و جدل کردن
تهدید کردن
مسائل فرزند راخیلی بزرگ قلمداد کردن (درشت‌نمایی کردن)
مسائل فرزند را خیلی کوچک و کم اهمیت شمردن و در واقع نادیده گرفتن (ریز نمایی کردن).
چند توصیه مهم به مادران و پدران برای همدلی کردن بهتر با فرزندان
هنگام همدلی کردن با فرزندتان، فعالانه به سخنان او گوش دهید.
هنگام همدلی کردن با فرزندتان،قبل از هر کاری سعی کنید خودتان را به جای او قرار دهید و از زاویه نگاه او به مسائل بنگرید.
از خودتان بپرسید اگر من به جای فرزندم بودم و در شرایط او قرار داشتم، چه احساسی داشتم؟
هنگام همدلی با فرزندتان، احساسات خودتان را بیان کنید.
خود آگاهی و خود شناسی بیشتری داشته باشید. وقتی شما ویژگی‌های خود را شناختید، آن‌ها را پذیرفتید و به عنوان یک انسان ارزشمند به خودتان احترام گذاشتید، آنگاه می‌توانید فرزندتان را نیز با همان وضعیتی که هستند با تمام ویژگی‌ها، ضعف‌ها وتوانمندی‌هایشان بپذیرید و به آنان احترام بگذارید .
در زمان همدلی به حالت‌های چهره وحرکات ( زبان بدن ) فرزندتان توجه کنید. به یاد داشته باشید که برقراری ارتباط چشمی با فرزندتان عاملی مهم وموثر در همدلی کردن با او محسوب می‌شود.
تنظیم بلندی صدا ، سرعت و آهنگ کلام وبه طور کلی رعایت تُن صدا، شما را در رسیدن به همدلی با فرزندتان کمک خواهد کرد. با درک احساسات فرزندتان به او نشان دهید که برایش اهمیت، ارزش واحترام قائلید.
به تفاوت‌های فردی فرزندان احترام بگذارید و با پذیرش این تفاوت‌های فردی، دربرابر این وسوسه که می‌خواهم فرزندم را دقیقاً و عیناً به شکل دلخواه خودم تغییر دهم، مقاومت کنید.
این باور را در درون خود تقویت کنید که فرزندان ما قرار نیست دقیقاً عین ما باشند. فرزندان ما همچون همه انسان‌ها، موجوداتی ارزشمندند و این حق را دارند که افکار و احساساتی متفاوت از ما داشته باشند .
فرزندانتان را بدون قید و شرط بپذیرید و دوست داشته باشید.(محبت غیر مشروط)
سعی کنید هنگام همدلی کردن با فرزندانتان راه حل ارائه ندهید؛ چون فرزندانتان دلش می خواهد فقط ناراحتی خودش را با کسی در میان بگذارد و درک شود .
هنگام همدلی کردن با فرزندتان، دلسوزی و ترحم نکنید. برای مثال، این جملات را به کارنبرید: وای بیچاره! تو چه قدر مصیبت کشیده‌ای .
مسئله‌ای که برای فرزندتان ایجاد شده است، کوچک و بی ارزش به شمار نیاورید. برای مثال، این گونه جملات را به کار نبرید :
«ای بابا خجالت بکش اینکه مشکلی نیست، مثل بچه‌ها زانوی غم بغل گرفته‌ای، پس اگر جای من بودی چه کارمی‌کردی ؟»
مسئله‌ای که برای فرزندتان ایجاد شده است، بیش ازحد بزرگ و حل نشدنی نیز جلوه ندهید . برای مثال، اینگونه نگویید که « عجب مکافات بزرگی! باوجود این می‌خواهی چکار کنی ؟! تو چه دردسری افتادی، چطوری می‌خواهی از پس این مسئله بربیایی ؟!»
هنگام همدلی کردن با فرزندتان، او را مقصرندانید و سرزنش و پیش‌داوری نکنید .
هنگام همدلی کردن با فرزندتان، از مقایسه کردن او پرهیز کنید . چون در این وضعیت، تفاوت‌های فردی را نادیده می‌گیرید و ممکن است به احساسات او لطمه بزنید .
تمرینی برای همدلی کردن با فرزندان
آنچه در این تمرین برایتان مطرح می‌شود، تمرینی دو نفره است که می‌توانید به اتفاق همسرتان انجام دهید. نخست تصمیم بگیرید که کدام یک از شما نقش پدر یا مادر و چه کسی نقش فرزند را بازی کند. شما می‌توانید یک بار خود را درنقش پدر یا مادر بگذارید و یک بار نیز در نقش فرزند گذاشته، از زاویه دید او به مسئله نگاه کنید.
سخن پایانی : وقتی با کودک در مقام همدلی، پذیرش و احترام به او حرف می‌زنیم و محبت می‌کنیم، او احساس ارزشمند بودن و مورد توجه واقع شدن می‌کند . اگربین فرزندان و والدین همدلی حاکم باشد، فرزندان از والدین بهتر اطاعت می کنند . نخستین کسانی که باید درس همدلی را به فرزندان بیاموزند، مادر و پدرند و تا خود آنان این درس را در عمل ودر رفتار کردار خویش به فرزندان نیاموزند و در غم ها و شادی‌ها با آنان همدلی نکنند، نباید انتظار آن را داشته باشند که به هنگام دشواری‌ها و رنج‌ها یاحتی در زمان خوشی‌ها، فرزندانشان با آنان همدلی کنند. به بیان دیگر، نباید انتظار داشت که فرزاندان، درس نیاموخته را به والدین خود پس بدهند و عرضه بدارند!
بدون شک والدینی که با فرزندان خود همدلی می‌کنند، نقش موثر در پیشگیری از بروز خشونت و رشد فرزندان ایفا می‌نمایند ونکته مهم تراینکه کودکان نه تنها باید دریافت کننده‌ی همدلی باشند ، بلکه لازم است یاد بگیرند که چگونه با دیگران ( مادر، پدر، خواهر، برادر و دوستان خود ) همدلی کنند. چنانچه کودکان یاد نگیرند با دیگران همدلی کنند، این احتمال وجود دارد که در معرض خود‌خواهی و خود‌محوری قرار گیرند .