اخبار فرهنگی و هنری / کتاب «وزن شعر عروضی فارسی؛ تحلیل و طبقه‌بندی براساس تقطیع اتانینی و نظریه واج‌شناسی نوایی» نوشته امید طبیب‌زاده منتشر شده است.
به گزارش ایسنا، نگارنده در پیش‌گفتار نوشته است: وزن شعر فارسی بحری است که هیچش کناره نیست؛ متفننان کنجکاو بر ساحل امنش خود را با ۳۰ تا ۱۰۰ وزن رایج و پرکاربرد مشغول می‌دارند، و غواصان از جان گذشته به سراغ شناسایی و طبقه‌بندی بیش از ۸۰۰ انگاره وزنی بالفعل و بالقوه‌ای می‌روند که در اعماقش نهفته است. بنده در این کتاب خیال حوصله بحر پخته‌ام و در حد بضاعت و توان خود دل به دریا زده‌ام تا آن انگاره‌های وزنی را شناسایی و طبقه‌بندی کنم. تا که قبول افتد و که در نظر آید!
طبیب‌زاده همچنین در مقدمه نوشته است: در کتاب حاضر نشان می‌دهم که چگونه می‌توان از طریق ویژگی‌های زبانی، به تقطیع موسیقیایی یا اتانینی وزن‌ها دست یافت، و نیز بحث می‌کنم که این تقطیع از چه فواید عظیمی در امر طبقه‌بندی وزن‌ها و نیز توصیف واج‌شناختی و تبیین نظری آن‌ها برخوردار است.
وزن‌های رایج و مطبوع شعر عروضی فارسی دارای دو خوانش یا دو وزن متفاوت است که یکی را خوانش کمی یا وزن کمّی (یا عروضی) و دیگری را خوانش یا وزن تکیه‌ای (یا اتانینی) می‌نامیم. هر کدام از این دو خوانش از قدیم نقش و کاربردی خاص خود داشته است؛ وزن کمی همان وزنی است که عروض‌دانانی همچون شمس قیس و خواجه نصیر از دیرباز بدان پرداخته بودند و در دوره‌های متأخرتر نیز موضوع بحث دانشمندانی همچون عباس ماهیار و پرویز ناتل خانلری و ابوالحسن نجفی و سیروس شمیسا و علی‌اصغر قهرمانی مقبل و دیگران بوده است. این وزن کاملا کمی است و مفاهیمی موسیقیایی، نظیر تکیه وزنی و هجای سکوت و میزان‌بندی و ضرب بالا و غیره، کوچک‌ترین نقشی در ساختار آن ندارد، و در نتیجه نمی‌توان خوانش آن را با ضرب گرفتن یا بشکن زدن یا جنباندن موزون سر و دست دنبال کرد. اما وزن تکیه‌ای وزنی است که موسیقی‌دانان و تصنیف‌سازان از آن استفاده می‌کنند تا ضرب‌آهنگ خاص هر مصراع را برای تصنیف‌ها و ترانه‌های خود بیابند. میزان‌بندی و تکیه وزنی (آکسان) و البته توجه به کمیت هر هجا در این شیوه اخیر از مهم‌ترین عوامل ایجاد وزن محسوب می‌شوند. از آنجا که تکیه وزنی در وزن تکیه‌ای دارای محلی ثابت و قابل پیش‌بینی است، میزان‌بندی و در نتیجه ضرب گرفتن یا بشکن زدن به هنگام قرائت یا استماع آن نیز کاملا امکان‌پذیر بلکه معمول است.
عروض‌دانان وزن شعر کلاسیک فارسی را صرفا کمی می‌دانند و در توصیف‌های خود هیچ متذکر تکیه و هجاهای سکوت نشده و نمی‌شوند، اما موسیقی‌دانانْ وزن این شعر را تکیه‌ای-کمی می‌دانند و در توصیف‌های وزنی خود اهمیت بسیاری برای نقش تکیه و کمیت و میزان‌بندی و نت‌های سکوت قائل‌اند. در این کتاب سعی نکردم تا انطباقی بین وزن کمی و وزن تکیه‌ای در بررسی وزن شعر فارسی پدید آورم، زیرا ایجاد چنین انطباقی امکان‌پذیر نیست، مگر به قیمت خط ناصحیح دو خوانش و دو شیوه متفاوت ادبا و موسیقی‌دانان در بررسی وزن شعر، و این شیوه‌ای است که متأسفانه این روزها در میان جمعی از دانش‌آموختگان ادبیات و زبان‌شناسی رواج یافته است. کتاب حاضر به بررسی وزن کمی شعر سنتی فارسی اختصاص دارد، اما در آن برای رسیدن به شیوه‌ای اجماعی و واقعیت بنیاد، برای تقطیع وزن این شعر، از آثار موسیقی‌دانان استفاده شده است.
در این کتاب کوشیده‌ام تا با استفاده از دستاوردهای موسیقی‌دانان روش خاصی را برای رکن‌بندی و تقطیع وزن کمی در شعر کهن فارسی عرضه دارم و نهایتا از همان روش در توصیف نظری و طبقه‌بندی وزن‌ها استفاده کنیم.
در نوشته پشت جلد کتاب آمده است: وزن شعر را از حیث «قواعد تقطیع»، «شیوه تقطیع»، «طبقه‌بندی» و «توصیف نظری» می‌توان بررسی کرد.
نویسنده این کتاب برای قواعد تقطیع از روش ابوالحسن نجفی، برای شیوه تقطیع از رویکرد اتانینی موسیقی‌دانانی چون مهدی آذرسینا و ساسان فاطمی، برای طبقه‌بندی از روش عروض‌دانانی همچون الول- ساتن و علی‌اصغر قهرمانی مقبل، و بالاخره برای توصیف‌نظری از انگاره واج‌شناسی نوایی، خاصه رویکرد بروس هیز و نسپور و فوگل، بهره برده است. بخش طبقه‌بندی این کتاب شامل حدود ۸۰۰ انگاره وزنی بالقوه و بالفعلی است که هرکدام با استفاده از شیوه‌ای سه‌رقمی نامگذاری شده است، و بخش فهرست الفبایی شواهد آن نیز مشتمل بر بیش از ۱۴۰۰ مصراع نخست ابیاتی است که نویسنده آن‌ها را از دو پیکره مفصل وزن‌های شعر فارسی استخراج کرده و هر مصراع را به سه شیوه گوناگون سنتی و نجفی و اتانینی تقطیع کرده است.
وزن شعر عروضی فارسی؛ تحلیل و طبقه‌بندی براساس تقطیع اتانینی و نظریه واج‌شناسی نوایی» نوشته امید طبیب‌زاده در ۴۹۲ صفحه با شمارگان ۳۳۰ نسخه و با قیمت ۳۸۰ هزارتومان در کتاب بهار در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.