مقالات مذهبی / در فراق عسکری(ع) خون بارد از چشم فلک – تسلیت بادا تو را ای یو سف زهرای(عج) ما
در سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) و با استناد به متون معتبر روایی و تاریخی به بررسی شرایط دشوار دوران امامت آن حضرت و محدودیت‌هایی که شیعیان برای ارتباط با امام یازدهم(ع) داشته‌اند، پرداخته‌ایم
شیخ مفید که رضوان خداوند بر او باد، در کتاب ارزشمند «الارشاد»، تاریخ شهادت امام حسن عسکری(ع) را روز جمعه، هشتم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق. ثبت کرده‌است و تعدادی از مورخان نیز این تاریخ را تأیید کرده‌اند؛ هرچند برخی دیگر مانند قطب‌الدین راوندی در «خرائج و الجرائح»، زمان شهادت امام(ع) را هشتم ربیع‌الثانی دانسته‌اند. با این حال، آن‌چه در میان شیعه بیشتر شهرت دارد، وقوع شهادت مظلومانه امام حسن عسکری(ع) در هشتم ربیع‌الاول است. آن حضرت هنوز در سنین طفولیت قرار داشت که سال ۲۴۳ق. (طبق گزارش شیخ مفید)، همراه با پدر بزرگوارش امام هادی(ع) و به‌اجبار به سامرا پایتخت آن روزگار خلفای عباسی آورده شد و تحت نظر قرار گرفت و این وضعیت ادامه داشت تا این‌که سال ۲۵۴ق، واقعه شهادت امام هادی(ع) اتفاق افتاد و از این زمان تا ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق، امام عسکری(ع)، امامت شیعیان را عهده‌دار بود. این دوران را باید از سخت‌ترین مقاطع تاریخ امامت شیعه بدانیم؛ دورانی که امام(ع) و شیعیان، در محدودیت و تحت نظارت شدید قرار داشتند. این موضوع، علاوه بر جایگاه ویژه امام حسن عسکری(ع) در جامعه اسلامی و وحشت شدید دستگاه خلافت عباسی از قیام شیعیان به رهبری آن حضرت، ریشه در شرایط خاص حاکم بر ساختار قدرت سیاسی نیز داشت؛ شرق اسلامی تقریباً به‌طور کامل از حیطه قدرت خلفای بغداد خارج شده‌بود و حکومت‌هایی ایرانی مستقر در آن مانند طاهریان و سپس صفاریان که ظاهراً منشور قدرت را از خلیفه عباسی می‌گرفتند، عملاً به صورت مستقل حکومت می‌کردند و نفوذ خلیفه در این مناطق، به کمترین مقدار آن از دوران ورود اسلام به این مناطق رسیده‌بود. با آغاز حکومت یعقوب لیث در سیستان، از سال ۲۴۷ق. و توسعه قدرت او به سمت غرب، خلفا همان اعتبار نیم‌بند خود را هم در معرض خطر می‌دیدند و این مسئله باعث شده‌بود که در برابر جریان امامت شیعه که طرفداران فراوانی داشت و رویکردی سیاسی در تقابل با حاکمیت جور اتخاذ می‌کرد، حساسیت شدیدتر از قبل شود؛ تا آن‌جا که خلفایی مانند متوکل، حتی با گزارش‌های کذب و با ظن و گمانِ تلاش امام هادی(ع) برای تجهیز نظامی شیعیان، دستور بازداشت و زندانی کردن آن حضرت را صادر می‌کرد. با شهادت امام دهم(ع) این محدودیت‌ها بیشتر شد و امام حسن عسکری(ع) عملاً در زندان بزرگی به نام سامرا، تحت نظارت شدید، زندگی می‌کرد.
سختی‌های دیدار با امام(ع)
شیخ طوسی که رضوان خداوند بر او باد، در کتاب ارجمند «الغیبه» (ص ۱۲۵، دارالمعارف اسلامیه / ۱۴۱۱) آورده‌است که امام حسن عسکری(ع) باید روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه به دارالخلافه سامرا مراجعه می‌کرد و حضور خود را اطلاع می‌داد. با وجود آن‌که طبق برخی گزارش‌ها، ظاهراً احترام امام(ع) را دست کم طی ایامی که به زندان منتقل نمی‌شد، حفظ می‌کردند، اما عملاً آن حضرت نمی‌توانست با هیچ کس به صورت آزادانه گفت‌وگو و ملاقات کند. در این زمینه شاید گزارش قطب‌الدین راوندی در «الخرائج و الجوارح»، بیش از دیگر گزارش‌ها تکان‌دهنده باشد. وی در جلد نخست این کتاب (ص ۴۳۹، موسسه امام مهدی عج / ۱۴۰۹) روایتی را از قول علی بن جعفر حلبی و درباره نحوه دیدار وی و شیعیان با امام یازدهم(ع) روایت می‌کند: «اجْتَمَعْنَا بِالْعَسْکَرِ وَ تَرَصَّدْنَا لِأَبِی مُحَمَّدٍ(ع) یَوْمَ رُکُوبِهِ فَخَرَجَ تَوْقِیعُهُ أَلَا لَا یُسَلِّمَنَّ عَلَیَّ أَحَدٌ وَ لَا یُشِیرُ إِلَیَّ بِیَدِهِ وَ لَا یُومِئُ أَحَدُکُمْ فَإِنَّکُمْ لَا تَأْمَنُونَ عَلَى أَنْفُسِکُمْ»؛ در یکی از روزها که قرار بود امام(ع) به دارالخلافه برود، ما در عسکر (: نام کمتر مشهور سامرا) جمع شده و در انتظار دیدار وی بودیم. در این وضعیت، نامه‌ای از امام(ع) به این مضمون به دست ما رسید که هیچ کس به من سلام نکند و حتی اشاره‌ای به من نداشته‌باشد، زیرا جان شما در امان نیست. روایت مراقبت شدید از امام حسن عسکری(ع) را می‌توان در گزارش‌های دیگر شیعیان که با وی ملاقات کرده‌بودند هم ملاحظه کرد؛ بیشتر این دیدارها نه در خانه امام(ع) که به شدت تحت نظر بود بلکه در کوچه و خیابان رقم می‌خورد؛ برای نمونه می‌توان به دیدار اسماعیل بن محمد با امام حسن عسکری(ع) اشاره کرد که علی بن عیسی اربلی گزارش آن را در «کَشْفُ الغُمَّه» آورده‌است یا ملاقات محمد بن عبدالعزیز بلخی با امام(ع) که طبق گزارش قطب‌الدین راوندی، هنگام حرکت امام حسن عسکری(ع) به سمت دارالخلافه، در خیابان «الغنم» سامرا، منتظر تشریف‌فرمایی آن‌حضرت ماند. با وجود این محدودیت‌ها، ارتباط امام(ع) با شیعیان، از طریق شبکه وکالت و با استفاده از مکاتبات، برقرار بود و امام حسن‌عسکری(ع) در مواقعی که تحت بازداشت نبود و در زندان خلفای جور به سر نمی‌برد، پاسخگوی پرسش‌های شیعیان بود.
در سامرا قیامتی برپا بود
حضور دست‌کم ۱۷ ساله امام حسن عسکری(ع) در سامرا، آن حضرت را به شخصیتی شناخته شده در این شهر تبدیل کرد. لذا پس از انتشار خبر شهادت آن حضرت، در ۲۸ سالگی، پایتخت خلافت عباسی در غم و اندوه فرورفت. گزارش احمد بن عبیدا… در این‌باره که شیخ صدوق که رضوان خداوند بر او باد، در کتاب «کمال الدین و تمام النعمه» آورده، چنین است: «هنگامی که امام حسن عسکری(ع) به شهادت رسید، صدای شیون و گریه همه جای شهر را پر کرد و مردم فریاد می‌زدند: [وای بر ما!] ابن‌الرضا از میان ما رفت … بازار به حالت تعطیل درآمد … بنی‌هاشم، نظامیان، قاضیان و دبیران، همراه با مردم برای شرکت در تسییع پیکر امام(ع) جمع شدند. آن روز در سامرا قیامتی برپا بود.»
روزنامه خراسان / جواد نوائیان رودسری