درباره سخنوری و خطبه‌های حضرت علی (ع)
پایگاه خبری و تحلیلی رشد ( roshdnews.ir ) درباره سخنوری و خطبه‌های حضرت علی (ع) چه گفته می‌شود؟
پژوهشگر حوزه دین درباره شخصیت حضرت علی(ع) گفت: سخنان امام علی (ع) با شور و حرارت مخصوص، حقیقت و واقعیت را بیان می‌کند. اجزاء سخنان ایشان همه متناسب و به هم پیوسته است و جمال صورت و کمال معنی به هم مرتبطند. استدلالات آن محکم و منطقش با نفوذ و مؤثر است. به همین جهت ایشان می‌فرماید: «المرء مخبوء تحت لسانه»؛ مرد در زیر زبانش نهفته است. و هر قدر شیوایی و رسایی سخن بیشتر باشد تأثیرش در شنونده، مطلوب خواهد بود.
سیدمحمود جواد، پژوهشگر حوزه دین در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است، درباره فضائل و شخصیت حضرت علی(ع) بر پایه مکتوبات و مستندات نوشته است:
«بشر در طول تاریخ، مردی در قامت یک انسان کامل و چند بعدی مانند امیرالمومنین (ع) که جامع اضداد بود، تا به امروز به خود ندیده است و تا ابد نیز نخواهند دید. عالمان، محققان، پژوهشگران، اهل علم و ادب و قلم، شاعران و شیفتگان آن حضرت با هیچ وصف و تعابیری قادر به ادا کردن حق مطلب درباره شخصیت بی‌نظیر امام علی (ع) نیستند. ایمان، زهد، تقوا، شجاعت، عدالت، بلاغت و … کمالات دیگری که در وجود مولای متقیان (ع) سراغ داریم، ما را در برابر این ابرمرد، به تعظیم شخصیت ایشان و به تفکر در ابعاد دست نیافتنی حضرتش وامی دارد.
در اینجا و به مناسبت ولادت امیرالمومنین علی علیه السلام قصد داریم به گوشه.ای از فصاحت و بلاغت مولا اشاره کنیم تا ادای دینی نسبت به ایشان کرده باشیم. بلاغتی که در جهان عرب نظیر آن سراغ نداریم و سخنوران عالم جملگی طفیل کلام آن حضرت هستند و در برابر فصاحت بلاغت ایشان زانو زده‌اند.
در دوران جاهلیت مقارن ظهور اسلام در شبه جزیره عرب فصحائی مانند امرء القیس و غیره که اشعار سحرانگیز می‌سرودند، وجود داشتند ولی فصاحت کلام امام علی (ع) همه فصحای عرب را به تحیر و تعجب واداشت و بالاتفاق در برابر کلام او درمانده شده و او را امیر سخن نامیدند. امام علی (ع) در تعبیه کلام و فن سخنوری، کار را به اعجاز رسانید. آن حضرت در گفتار خود پایبند قواعد فصاحت و بلاغت نبود بلکه سخن او خود به خود شیرین و گیرا است و قواعد فصاحت را باید از سخنان وی استخراج نمود نه اینکه سخن او را با قواعد فصاحت سنجید.
سخنان امام علی (ع) با شور و حرارت مخصوص، حقیقت و واقعیت را بیان می‌کند، اجزاء سخنان ایشان همه متناسب و به هم پیوسته است و جمال صورت و کمال معنی به هم مرتبطند، استدلالات آن محکم و منطقش با نفوذ و مؤثر است. به همین جهت امام علی (ع) می‌فرماید: «المرء مخبوء تحت لسانه»؛ مرد در زیر زبانش نهفته است. و هر قدر شیوایی و رسایی سخن بیشتر باشد تأثیرش در شنونده به طور مطلوب خواهد بود.
در این میان، ابن ابی الحدید سخنان امیرالمومنین (ع) را فراتر از سخنان خلق و ایشان را سرور سخنوران می‌داند و درباره آن حضرت چنین می گوید: «اما الفصاحه فهو (علی علیه السلام) إمام الفصحاء و سید البلغاء و عن کلامه قیل دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوقین».
معاویه بن ابی سفیان درباره فصاحت و بلاغت امیرالمومنین می‌گوید: «راه فصاحت و بلاغت را در قریش کسی غیر از علی نگشود و قانون سخن را غیر از او کسی تعلیم نکرد». ادبای نامی عرب نیز اقرار کرده‌اند که آیین دادرسی و فرمان‌نویسی از خطبه‌های او به دست آمده است.
پاسخ به یک پرسش
یکی از پرسش‌ها و یا شبهه‌هایی که ممکن است در خصوص ثبت خطبه‌ها و سخنان امیرالمومنین (ع) مطرح شود این است که چگونه این خطبه‌های طولانی با این محتوای ژرف و حروفی که ممکن است به دلیل نداشتن نقطه با حروف دیگر اشتباه شود، ثبت شده و به نسل آینده منتقل شده است؟
برای پاسخ به این گونه سئوالات باید به تاریخ مدون ملت‌ها و صدر اسلام و کیفیت حفظ آثار فرهنگی در گذشته و سیستم ارتباطات در دوره‌های گذشته تاریخ توجه کرد که در آن روزگاران به جای وسائل مدرن و مجهز امروزی، به قدرت حافظه و کتابت نویسندگان زبردست متکی بوده است و آثار فرهنگی خود را به گونه مطلوبی نگهداری می‌کردند که این واقعیت در رابطه با چگونگی حفظ و ضبط قرآن کریم نیز مطرح است.
در دوره‌های قبل از حکومت امیرالمومنین (ع)، فرزندان امام و برخی از اصحاب و گروهی از مردم، به ضبط و نگهداری آثار ارزشمند امام علی (ع) همت می‌کردند، اما در دوران پنج سال حکومت امام، امکانات و لوازم و وسائل فراوانی به صحنه آمد، علاوه بر این هزاران نفر از اصحاب امام علی (ع) همواره در همه جا، چون شاگردان یک کلاس هماهنگ، سخنان امام را می‌شنیدند، حفظ می‌کردند، و در سراسر جامعه آن روز رواج می‌دادند. [۱]
برای مثال یکی از نویسندگان توانا و هنرمند آن زمان به نام «حارث اعور» [۲]، همه جا در پای صحبت امام می‌نشست و همه سخنان آن حضرت را می.نوشت و حتی پس از پایان سخنان امام (ع) نوشته ها را به آن حضرت نشان می داد. علاوه بر نویسندگان ثابت خطبه‌های امیرالمومنین (ع) عده‌ای حفاظ در آن روزگاران (به جای دستگاه‌های فیلم‌برداری و ضبط صوت امروز) گرد می‌آمدند که هر کجا امام صحبت می‌کند، حفظ کنند و به جامعه عرضه کننپ.
در این میان بعضی از شاگردان امام (ع) مانند «زید بن وهب»، برخی از خطبه‌های امام را در زمان آن حضرت نوشته و به صورت کتاب در آوردند و به نام «خطبه‌های امیرالمومنین» به مردم عرضه کردند، یعنی جمع‌آوری و تدوین سخنان امام، صدها سال قبل از سید رضی توسط شاگردان امام (علیه‌السلام)، صورت پذیرفت. [۳][۴]
خطبه‌های اعجازانگیز
امیرالمومنین (ع) علاوه‌بر اینکه از نظر بیان و سخنوری در اوج بلاغت و فصاحت کلام بود، در ایراد خطبه‌های اعجازی نیز بی‌همتا بود. یکی از بیانات ویژه و ناب ایشان، خطبه‌ای است مشهور به «خطبه مُونِقَه» که حضرت در آن از حرف «الف» استفاده نکرده و در شاهکاری بی‌نظیر و فی‌البداهه دیگر، خطبه دیگری ایراد فرموده است که بدون نقطه است. این خطبه‌ها علاوه‌بر فصاحت بی‌نظیر از لحاظ معنایی نیز شگفت‌انگیز هستند.
در مورد زمینه ایراد خطبه بدون الف امیرالمومنین (ع)، چنین نقل می‌شود که بنا به روایت امام رضا (ع) در کتاب مناقب، حضرت علی(ع) در جمعی از اصحاب پیامبر(ص) که درباره نقش حروف در کلام می‌گفتند، این خطبه را ایراد کرد. آنها الف را پرکاربردترین حرف می‌دانستند. در این هنگام، امام علی(ع) بدون تأمّل و فی‌البداهه خطبه‌ای فرمودند، چنانکه عقل‌ها حیران ماند و نام این خطبه را «مونقه» گذاشتند؛ یعنی در حسن و نیکویی و بلاغت، شگفت‌آور است. و سپس خطبه‌ای بدون نقطه به زبان عربی ایراد کردند. [۵] علما و بزرگان فن خطابه فی‌البداهه ایراد شدن خطبه‌ها، مستند بودن به قرآن، فصاحت و بلاغت آنها را ستوده‌اند. [۶]
خطبه بدون الف در کتاب‌هایی همچون شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، [۷] اعلام الدین فی صفات المومنین، [۸] مصباح کَفعَمی، [۹] بحارالانوار [۱۰] و منهاج‌البراعه [۱۱] نقل شده است. خطبه موجود در بحارالانوار با آنچه در مصباح کفعمی آمده تفاوت دارد و علامه مجلسی برخی از آن تفاوت‌ها را برشمرده است. [۱۲] سید رضی این خطبه را در نهج‌البلاغه نقل نکرده است.
امیرالمومنین (ع) صدها سخنرانی «خطبه» و ده‌ها نامه و هزاران کلمات حکیمانه دارد که هزاران افسوس، تنها بخش کوتاهی از آن همه رهنمودها به نسل عصر ما رسیده است و قسمت اعظم آثار امام (ع) در جنگ‌های میان مسلمین و با توطئه استعمارگران و کتاب‌سوزی ایادی استعمار، و آتش تعصب و حسادت برخی فرق ناآگاه و غارت نسخ خطی مسلمین، یا از بین رفته و یا از میان ما رخت بربسته است و تنها حسرت و اندوه از دست دادن چنین سرمایه‌های عظیمی بر دل‌های پر از اندوه ما نشسته است. در نهج البلاغه ۲۴۱ خطبه ثبت شده است، در صورتی که سخنرانی‌های امام علی (ع) فراوان است.
در اعتراف به بلاغت امیرالمومنین همین بس که دوست و دشمن ایشان به این توانایی حضرت در فصاحت و بلاغت اعتراف می‌کنند. روایت شده است مردی ناصبی از دشمنان امیرالمومنین پای منبر ایشان نشسته بود و آن حضرت درباره جنگ‌های خود با دشمنان به ایراد خطبه می‌پرداخت، فرمایشات امیرالمومنین (ع) به مذاق آن مرد ناصبی خوش نیامد و در حق مولا جسارت کرد و گفت: «قاتله الله، ما أفصحه کاذباً» [۱۳]؛ خدا اورا بکشد، چه دروغگوی فصیح زبانی.
اعتراف به فصاحت و بلاغت امیرالمومنین علیه السلام توسط دوستان و دشمنان آن حضرت و برخوردار بودن سخنان ایشان از معارف و معانی ژرف و شگفت‌انگیز و فی البداهه بودن همه آنها، نشان‌دهنده زبان اعجازگر امام علی (ع) است که ما شیعیان و محبان او به پیروی از صاحب این زبان معجزه‌گر افتخار می‌کنیم و از خداوند متعال می‌خواهیم شیعه و پیرو واقعی آن حضرت باقی بمانیم و مخاطب عملگرایی برای فرمایشات ایشان باشیم.»
منابع:
۱. نجف، محمدطه، اتقان المقال، ص۱۹۲.
۲. حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، ص۳-۷.
۳. نجف، محمدطه، اتقان المقال، ص۱۹۲.
۴. جاحظ بصری، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، ج۱، ص۱۸۳.
۵. ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۸.
۶. احسانی‌فر، دو شاهکار علوی، ص۱۹.
۷. ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۴۰-۱۴۳.
۸. دیلمی، اعلام‌الدین، ۱۴۰۸ق، ص۷۲-۷۳.
۹. کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۷۴۱-۷۴۵.
۱۰. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۳۴۱-۳۴۳.
۱۱. خویی، منهاج‌البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۵.
۱۲. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۳۴۳.
۱۳. شرح النهج معتزلی، ج۶ ص۱۳۶.