علی‌اکبر بیگی
معرفی کتاب / در دومین سالگشت رحلت آیت‌الله العظمی صانعی (ره) یاد و خاطره این فقیه نواندیش را گرامی می‌داریم، فقیهی که همواره، فقه و فقاهتِ استادش امام خمینی(سلام‌الله علیه) را می‌ستود و در استمرار، تعمیق و توسعه آن مکتب، تلاش بسیار می‌نمود. گرچه او فقیهی بود که عرصه فقه، جولانگاه عرضه نواندیشی و نوآوری‌هایش بود، لیکن اندیشه بنیادین او، تنها در فقه و فقاهت، منحصر نبود. او به سراغ هر معارفی رفت، سعی بلیغ در رساندن کُنه معنای ذات آن مفاهیم با عیار کارآمدی برای آحاد مردم و جامعه بشری داشت. در معارف فردی و جمعی، جامعه و سیاسات، فرهنگ و آداب، تربیت و آموزش، تفسیر و نگاه متفاوت داشت. او چه در آثار و محضرهای علمی و چه در نشست‌های جمعی و جانبی، سرنخ‌هایی از مبانی فکری خود را بیان نمود که هر کدام از آنها شایسته مطالعه و در خور تعمّق و تدبّر هستند. این همان راهی‌ست که توجه و عنایتِ فرزند بزرگوارش متوجه آن است و لذا در جمع، تصحیح، تدوین و گسترش آن آثار و اندیشه‌ها، کمر همت بست تا چراغ این تفکر با انتشار آن به علاقمندان، روشن بماند و جامعه از آنها بهره‌مند گردد.
به همین جهت، مرکز تدوین و نشر آثار آیت‌الله العظمی صانعی در زمان حیات معظم‌له تاسیس گردید. فعالیت جدی و عملی این مرکز با پیگیری، تدوین و تنظیم آثار به جای مانده آغاز و با تمرکز بر تکمیل آثارِ ناتمام، به کار خود ادامه داد. آثاری چون تقریرات درس‌های اصول امام خمینی(سلام‌الله علیه)؛ «یاد ایام» یا همان خاطرات زندگی سیاسی ـ اجتماعی حضرت آیت‌الله صانعی و کتاب «فوائد و لطائف» که حاوی مطالب و موضوعات متنوع و گوناگون از جلساتِ درس معظم‌له در طول دوره‌های مختلف است.
تقریرات اصول
در این میان، تقریرات اصول به جهت جایگاه ویژه آن، در اولویت فعالیت‌های این مرکز قرار گرفت و پس از تحقیق و تصحیح، به شکل وزین، در چهار جلد و با عنوان: «وسیله الوصول الى علم الاصول»، چاپ و هم اینک در مجموعه تازه‌های آثار مرکز تدوین و نشر، قرار گرفته است.
این کتاب دوره کامل تقریرات اصول است که مقرّر، آن را از سن هیجده سالگی تا بیست و پنج سالگی، تقریر نموده است. ایشان در مقدمه به دو ویژگی تقریراتش اشاره می‌کند.
اول، مقرّر درباره روشِ نگارش جلساتِ این دروس، می‌نویسد: «فهذه نبذه من المطالب الاصولیه ممّا استفدت مهمّاتها و رئوسها من مجلس درس استاذنا العلامه…». محورهای مهم و رئوس مطالب یادداشت و سپس در فرصت‌های جداگانه، با تعمّق و تامل بیشتر نوشته می‌شد. بنا به نقل استاد معظم، پاره‌ای شب‌ها، تقریر برخی جلسات درس، به چند باره مکرّر می‌شد تا دست آخر دقیق‌ترین و کامل‌ترین آن در دفتر اصلی، ثبت گردد.
دوم، مقرّر علاوه بر تقریر دروس استاد، نظرات و ملاحظات خود را نیز در ذیلِ نظرات استاد یادداشت کرده و در مقدمه بدان اشاره می‌کند که: «یکون بعضُ جزئیاتها ممّا وصل الیه فکری القاصر». این حواشی و تاملاتِ مقرّر، بیش از ششصد مورد است که از یک سطر تا یک صفحه و بیشتر را شامل می‌شود. حکایتِ این حجم از حواشی و تعلیقات، نشان از دقّت، جدیت و علمیت این شاگردِ محقّق و مدقّق است.
فهرست کلی چهار جلد یاد شده بدین قرار است.
جلد اول از «موضوع علم» آغاز و تا بحث «فور و تراخی» از مباحث مبحث اوامر را شامل می‌شود.
جلد دوم از بحث «مقدمه واجب» شروع و تا پایان مباحث «مطلق و مقید» ادامه دارد و با پایان این جلد، بخش الفاظ هم به پایان می‌رسد.
جلد سوم از اول مبحث «امارات معتبره» تا مباحث «اقل و اکثر ارتباطی» را در برمی‌گیرد.
جلد چهارم از اول مبحث «استصحاب» آغاز گردیده و با مباحث «اجتهاد و تقلید» پایان می‌پذیرد.
یکی از حواشی خواندنی و تاریخی حضرت آیت‌الله صانعی در این تقریرات که حاوی نکات جالب و گویای اندیشه سیاسی ایشان در همراهی با نهضت امام خمینی، آن هم از ابتدای آغاز این نهضت است، حاشیه ایشان در ذیل بحث اصولی «اقل و اکثر ارتباطی» است.
ایشان در این حاشیه به اشکال و ابهامی که برایش نسبت به کلام حضرت امام در رابطه با موضوع درس پیش آمده، اشاره می‌کند که: «لم یظهر لی وجه الفرق بین ما اجابه السیّدُ الاستاذ و بین ما اجابه ذلک البعض، الا بالاجمال والتفصیل. والظاهر من الاستاذ الفرق، بل کان الظاهر منه عدم التمامیّه»، سپس اظهار می‌دارد: «ولیس لنا طریق الآن للسوال عنه»؛ هم‌اکنون به استاد دسترسی ندارم تا اشکالم را با ایشان مطرح کنم. در ادامه، این شاگرد دلباخته می‌نویسد:
«فقد اخرجه الحاکم الجبّار من ایران وبعدّه عن الحوزه العلمیّه و جعل الشعب حباری؛ و نرجو من‌الله صحّته و عودته و اضمحلال هذه الحکومه، لعلّ المسلمین یتخلّصون من براثن الاستعمار». این بحث، جزء آخرین مباحث تدریس خارج اصول امام خمینی در حوزه علمیه قم بوده است. آیت‌الله صانعی در این حاشیه علاوه بر ابراز ارادت و عشق خود به امام خمینی و آرزوی سلامتی و دیدار مجدد استادش؛ ازسویی به وجود یک بلیه در جامعه سیاسی کشور ایران؛ یعنی سلطه استبداد، اشاره می‌کند و ازسویی دیگر به استعمار خارجی اشاره دارد و رهایی ملت ایران و تمام مسلمین جهان را با فروپاشی هر دو بلا؛ هم حکومت جبّار ایران و هم دام‌های استعمارگران، از خداوند متعال آرزو می‌کند.
یاد ایام
این کتاب نیز از کتاب‌هایی است که در این مرکز تدوین و آماده چاپ شده است. یاد ایام، گفتگویی است پیرامون تاریخ زندگی سیاسی – اجتماعی و حیات علمی آیت‌الله العظمی صانعی (قدّس سرّه) که به همت موسّسه فقه الثقلین طی جلسات متعدد با معظّم‌له، انجام شده است. ارزش و اهمیت کتاب از آنجایی بیشتر می‌شود که شخصیتی تاثیرگذار، راوی مطالب و محتوای آن باشد.
آشنایی حضرت آیت‌الله صانعی با تشکّل‌ها و جریان‌های سیاسی و اجتماعی ایران در دهه سی و چهل و حضور ایشان در رویدادهایی همچون قیام سی تیر ۱۳۳۰ در اصفهان، نهضت پانزده خرداد ۴۲ در قم، سابقه حضور مستمر چندین ساله در مکتب فقهی امام خمینی (سلام‌الله علیه)، سوابق مبارزاتی معظّم‌له از زمان شکل‌گیری قیام پانزده خرداد تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و پذیرش برخی سمت‌ها و مسئولیت‌های کلیدی در کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این کتاب را خواندنی و ماندگار کرده است. خاطراتی که می‌تواند بستر مناسبی را برای تحقیق و پژوهش علاقه‌مندان و پژوهندگان تاریخ معاصر ایران، فراهم نماید.
این کتاب به پنج بخش: ۱) خانه و خانواده؛ ۲) دوران تحصیل؛ ۳) بررسی ابعاد علمی، سیاسی و مبارزاتی امام خمینی؛ ۴) تبلیغ و فعالیت‌های فرهنگی و مبارزات سیاسی؛ ۵) مسئولیت‌ها و خاطرات پس از انقلاب، تهیه و تنظیم شده است.
یادمان فقیه نواندیش جلد ۱
جلد اول این کتاب به بخشی از بازتاب‌های رحلت حضرت آیت‌الله اخصاص یافته است.
این مجموعه در سه دفتر تدوین شده است.
دفتر اوّل، تسلیت‌ها که این دفتر خود به چهار بخش تقسیم شده است.
بخش اوّل، مراجع عظام تقلید، علماء و بیوت؛
بخش دوّم، مقامات کشوری و لشکری؛
بخش سوّم، شخصیت‌های علمی، فرهنگی و سیاسی؛
بخش چهارم، احزاب، تشکل‌ها و نهادهای مدنی؛
دفتر دوّم، گفتوگوها، یادداشت‌ها و مقالات؛
دفتر سوم هم به دلنوشته‌ها و اشعاری است که اشخاص مختلف در رثای آن فقید، سروده‌اند.
در این مجموعه، گویندگان و نویسندگان از طبقات، اقشار و گروه‌های مختلف هستند. هر یک از آنان از زوایه‌ای خاص به شخصیت و خدمات این فقیه وارسته اشاره نموده و دیدگاه خویش را در توصیف آن فقید، ابراز نموده‌اند.
یادمان فقیه نواندیش جلد ۲
این کتاب شامل مطالب و محتوایی است که در ایام اولین سالگرد ارتحال حضرت آیت‌الله صانعی(قدّس‌سرّه) ازسوی برخی علما، فضلا و اساتید حوزه و دانشگاه در قالب مقاله، سخنرانی و گفت‌و‌گو مطرح شده است. محتوای علمی و غنی این نوشته‌ها و جلسات و همچنین درخواست علاقه‌مندان به آن فقید رحیل نسبت به دسترس قرار گرفتن آنها، مرکز تدوین و نشر آثار آیت‌الله العظمی صانعی(قدّس‌سرّه) را بر آن داشت تا ضمن تنظیم و تصحیح آنها، به انتشار آن اقدام نموده تا مخاطبان گرامی از برخی زوایای علمی و فقهی و همچنین سجایای اخلاقی معظّم‌له آگاهی یابند. ذکر این نکته هم لازم است که در یکی از بخش‌های این مجموعه که با عنوان «قاب دوم، سلوک علمی و عملی فقیه نواندیش(سخنرانی‌ها)» آمده است، مربوط به ایام حیات مرجع نواندیش است که در بهمن سال ۱۳۹۷ طی برنامه‌ای با عنوان: «سلوک مرجعیت» به‌صورت گفت‌و‌گو، توسط خبرگزاری «شفقنا» انجام شده است. این مجلد هم در پنج قاب و با عناوین ذیل تدوین شده است.
قاب اول، مروری کوتاه بر زندگی فقیه نواندیش؛
قاب دوم، سلوک علمی و عملی فقیه نواندیش (سخنرانی‌ها)؛
قاب سوم، مقالات و یادداشت‌ها؛
قاب چهارم، سلوک مرجعیت (گفتوگوها)؛
قاب پنجم، کتابشناسی آثار.
فوائد و لطائف
«فوائد و لطائف» عنوان چهارمین تازه‌های کتاب مرکز تدوین و نشر است که در چهار جلد جمع‌آوری و از جلسات درس معظم‌له در طول سالهایی که از طریق کاست‌ها و نوارهای ویدئویی ضبط شده‌اند، استخراج شده و با موضوعاتی چون علوم و تفسیر قرآن، تفسیر و تبیین احادیث، پیامبران الهی و پیامبر اسلام، اهل‌بیت، کلام، رجال و حدیث شناسی، فقه و اصول فقه، اخلاق، اجتماعیات، عبادات، معارفی از دین، ایران و انقلاب ۵۷، شخصیت‌ها، امام خمینی، حوزه و دانشگاه، سرگذشتها و خاطرات، حکایات و مطایبات را شامل می‌شود.
حقوق زنان در فقه
کتاب «چالش‌های حقوق زنان در فقه» عنوان پنجمین و آخرین تازه‌های کتاب مرکز تدوین و نشر است. این کتاب در ۲ جلد قطور تدوین شده که در واقع؛ مجموعه مقالات، سخنرانی‌ها و گفت‌وگو‌های دومین نشست از سلسله نشست‌های فقه‌پژوهی موسّسه فقه‌الثقلین بوده و جهت رونمایی در معرض دید علماء و اساتید گرامی قرار گرفته است.
در بخش احیاء التراث هم، موسسه فقه‌الثقلین با بهره‌گیری از تجربیات خود در این مرکز، دو عنوان کتاب را تحقیق و تصحیح نموده است.
- مصابیح الاحکام، تالیف علامه محقّق محمد‌مهدی طباطبائی معروف به علامه بحرالعلوم(ره) در ۴ جلد(۵، ۶، ۷ و۸)، با تحقیق و تصحیح جناب حجت‌الاسلام والمسلمین فخرالدین صانعی، که جلدهای یک تا چهارم آن در گذشته توسط موسّسه فقه‌الثقلین چاپ و در اختیار علاقمندان و پژوهشگران قرار گرفته است.
- ذخیره المعاد فی شرح الارشاد در ۳ جلد؛ تالیف علامه محقّق ملا محمد‌باقر سبزواری(ره) که این سه جلد تنها شامل کتاب الطهاره ذخیره می‌باشد. تحقیق و تصحیح بقیه مجلّدات ادامه دارد.