مقالات فرهنگی / حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جواهری / عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
منبع اصلی شناخت فضیلت‌ها، وحی الهی و کلام پیامبر خدا و امامان علیهم‌السلام است. باید به فضیلت‌ها آراسته شد و از رذیلتها پیراسته گشت. بنابراین شناخت فضیلت‌ها برای آراستگی به آن و شناخت رذیلتها برای رهایی از آن لازم است. رفتار و گفتار اهل‌بیت علیهم‌السلام الهام بخش فضیلت‌ها و معیارهای برتری و امتیازات الهی می‌باشد. امام محمدباقر علیه‌السلام در آموزش فضیلت‌ها و درجات ارزشمند فرموده‌اند: لافَضیلَهَ کَالجِهادِ، و لا جِهادَ کَمُجاهَدَهِ الهَوى (تحف العقول عن آل الرسول، ص ۲۸۶ * الوافی، ج۲۶، ص۲۶۲ * بحار الانوار، ج۷۸، ص۱۶۵ * مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۱، ص۱۴۲)؛ هیچ فضیلتی همچون جهاد وجود ندارد و هیچ جهادی همانند جهاد با نفس نمی‌باشد.
در این حدیث یک فضیلت بزرگ و بی‌نظیر الهی و اقسام آن و بالاترین قسم آن بیان شده است. بر طبق این حدیث هیچ فضیلتی به قدر جهاد ارزش معنوی ندارد و از میان اقسام جهاد نیز هیچ جهادی مثل جهاد با هوای نفس نیست. راغب اصفهانی در بیان مفهوم جهاد و اقسام آن نوشته است: الجهاد و المجاهده استفراغ الوسع فی مدافعه العدو و الجهاد ثلاثه اضرب، مجاهده العدو الظاهر و مجاهده الشیطان و مجاهده النفس (المفردات فی غریب القرآن، ماده جهد، ص۱۰۱). جهاد و مجاهدت به کار بردن تمام توان در دفع دشمن است و جهاد بر سه قسم است، مجاهدت با دشمن ظاهری و آشکار بیرونی، و مجاهدت شیطان، و مجاهدت با نفس. در بخش نخست این روایت امام پنجم علیه‌السلام بالاترین درجه و امتیاز و معیار برتری را نشان داده‌اند. «لافضیله کالجهاد» بهترین فضیلت را آموزش می‌دهد. در میان فضیلت‌ها هیچ فضیلتی به ارزش جهاد نیست. بنابراین مجاهدان فی سبیل‌الله بهترین انسان‌ها و واجد بالاترین درجات و فضیلت‌ها هستند. باید مفهوم جهاد در راه خدا را شناخت و در گروه جهادگران قرار گرفت. چون هیچ مزیت، برتری، فزونی، رتبه و درجه‌ای در میان فضیلت‌ها همانند جهاد نیست. بزرگترین فضیلت اصل ایمان وجهاد در راه خداست. در بخش دوم حدیث جهاد برتر آموزش داده شده است و در مفهوم آن اقسام جهاد قرار دارد. جهاد در راه خدا اقسامی دارد. در یک تقسیم‌بندی به جهاد اصغر و اکبر تقسیم می‌گردد. در تقسیم‌بندی دیگر به جهاد بیرونی و نبرد با دشمنان ظاهری کفار و مشرکان و منافقان و مجاهدت درونی با جهاد با شیطان و هوای نفس تقسیم می‌گردد. در بیان دیگر جهاد به جهاد بدنی و با استفاده از دست و جهاد لسانی و زبانی تقسیم شده است. جهاد بدنی و یدی هم با اسلحه و جهاد نظامی و جنگ سخت و جهاد قلمی و جنگ نرم امکان‌پذیر است.
براساس بخش اول حدیث همه اقسام جهاد در راه خدا ارزش دارد و فضیلت است. بر طبق بخش دوم حدیث جهاد با هوای نفس در میان اقسام جهاد «برترین جهاد» است. چون جهاد با هوا و هوس‌ها و میل‌های نفسانی و خواهش‌های شیطانی جهاد اکبر و بنیاد و زیربنای سایر اقسام جهاد است.
جهاد با نفس و موفقیت در آن به انسان در حرکت و فعالیت در سایر اقسام جهاد کمک می‌کند. ریشه همه مشکلات و رذیلتها هواپرستی و بردگی خواسته‌‌ها و میل نفسانی است. آدم هواپرست و پیروی هوای نفس به زشتی‌ها و ناهنجاری‌های فراوان آلوده می‌گردد. توفیق در جهاد اکبر که جهاد با هوای نفس است، موجب توفیق در نبرد با دشمنان ظاهری و پایداری در جهاد اصغر است.جهاد تنها و فقط مبارزه با دشمنان بیرونی ورویارویی فیزیکی در میدان نبرد با دشمنان دین و مذهب نیست. دشمنی در درون انسان‌هاست که همواره انسان را به بدی‌ها و گناهان و رذایل اخلاقی می‌کشاند و اگر با آن مبارزه نشود بر عقل و فطرت و بدن انسان مسلط می‌گردد و آدم را جهنمی و پیرو شیطان می‌سازد. از اینرو برخی از مجاهدان در نبردهای سخت و سنگین و جنگ‌های مقدس در جهاد با هوای نفس سست و ضعیف هستند و پس از جهاد اصغر از جهاد اکبر باز می‌مانند و ریزش می‌کنند.