مقالات مذهبی / امام امیرالمومنین(ع) امام پر افتخار شیعیان دارای یک دوره پنج ساله حُکمرانی است که آن دوران کوتاه شگفت آورترین دوران حکمرانی در تاریخ چهارده قرن اسلام است.
سیاست محوری حکمرانی آن حضرت؛ «مدارا» بود و به گفته خویش که فرموده بود «راس السیاسه الرفق»، سخت پای‌بند بود.
آیا واژه “مدارا” برای حکمرانان نیاز به توضیح دارد؟ گمان میکنم بسیار واضح و روشن است، اما از نظر گذارندن معنا و بایدهای “رفق و مدارا” خالی از لطف نیست.
دهخدا گوید: «مدارا، رعایت کردن و صلح و آشتی نمودن، ملایمت، آرامی، آهستگی، نرمی، رفق، مماشات، تسامح، بردباری… مدارا کردن، مهربانی کردن، شفقت و ملایمت نشان دادن، تحمل کردن، بردباری نمودن، سازگاری نشان دادن». (ج۱۲/ ۱۸۲۰)
امام علی(ع) توانست؛ همه معنای “مدارا” را که دهخدا آورده و نیز بیش از آن را، به چشم دوست و دشمن در آورده و به همه لوازم و ملازمات “مدارا” جامه عمل بپوشاند.
این درس مهم آن حضرت است که راه رسیدن حاکمیت به خواسته‌های خود در گرو رفق و مدارا است: «کسی که در امور خویش، رفق در پیش گیرد، به آن چه از مردم می‌خواهد نایل شود. / من کان رفیقا فی امره نال ما یرید من الناس»، (کافی؛ ج۲، ص۱۲۰)
“مدارا” با توجه به سه اصل مهم تحقق پذیر است.
اول؛ باور و احترام به کرامت انسان، دوم؛ اجازه سخن گفتن و اظهارنظر که در پرتو آزادی آدمی در برابر حکمرانان معنا می‌شود و سوم؛ توجه به مصالح عمومی – و نه مصالح شخصی و حزبی – و تدبیر امور براساس خواسته افکار عمومی می‌باشد.
این سه مهم که آرزوی هر شهروندی است در حکمرانی علوی(ع) از آرزو به تحقق رسید و زیباترین سیاست مداری و سیاست رانی به عالَم و آدم عرضه شد.
در حکومت دینی علوی؛ آن حضرت نه تنها خود پای بند “مدارا” بود، بلکه به کارگزاران حاکمیتی و حکومتی بجای دستور “بگیر و ببند”، دستور صریح به “مدارا” می‌داد و علت آن را “کرامت انسان” معرفی نموده و می‌فرمود:
«مهربانی و محبت و لطف به رعیت را شعار قلب خود قرار ده، بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را غنیمت دانی، که رعیت بر دو گروهند یا برادر دینی تواند، یا انسانهایی مانند تو/ وَ اشعِر قَلبَکَ الرَّحمَه لِلرَّعیه وَ المَحَبَّه لَهُم وَ اللُّطفَ بِهِم وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیهِم سَبُعاً ضَارِیاً تَغتَنِمُ اکلَهُم فَاِنَّهُم صِنفَانِ اِمَّا اخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ اِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الخَلق» (نهج؛ نامه ۵۳)
دیگر از نشانه‌های مداراتی بودنِ حکومت؛ اجازه ارائه نظر و حتی اعتراض به شیوه حاکمیت و حکمرانی است که در واقع از مصادیق آزادی و احترام به حقوق آدمیان بشمار میرود. در حکومت علوی این مهم مورد توجه و احترام بود. مثلا مالک اشتر از واگذاری مناصب حکومتی به فرزند ابن عباس اعتراض می‌کند و حضرت(ع) می‌شنود و سپس دلیل آن را بر عدم وجود اشخاص متخصص و متعهد ذکر می‌کند. (ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۹۹)
از دیگر نشانه‌های بارز مداراتی بودن حاکمیت، تمکین نسبت به گفتگو و تعامل است.
رفتار امام علی(ع) در تلاش و پیگیری برای مذاکره و گفتگو شگفت‌آور است. آنحضرت با شهروندانی که اعلام دشمنی کردند و سلاح به دست گرفتند، با شجاعت و صداقت مثال زدنی‌اش دعوت به گفتگو و مذاکره نمود و نتیجه این مذاکرات حکومتی و سیاسی؛ بازگشت حدود هشت هزار نفر بسمت اردوگاه امام(ع) شد.
نمی‌توان از “مدارات حکومتی” نوشت ولی از “گذشت و عفو عمومی”، و به تعبیری “آشتی ملی” سخنی نداشت، به صراحت تاریخ؛ گذشت و عفو عمومی در حکومت دینی علوی، چهره‌ای متفاوت از حکمرانی ترسیم نموده است. از روشن‌ترین نمونه‌های آن این است که پس از ورود به شهر بصره درحالیکه اکثر مردم آن دیار به جنگ با حضرت برخاسته بودند، اما امام علی(ع) عفو عمومی اعلام کرد و فرمود: «مجرمان شماها را عفو کردم و شمشیر را از فراری هایتان برداشتم و رو آورندگانتان به من را پذیرفتم. / فَعَفَوتُ عن مجرمکم و رفعتُ السیف عن مدبرکم و قبلتُ من مقبلکم.» (نهج البلاغه؛ نامه۲۹)
توجه به “مصلحت عمومی” یک ضرورت برای حکمرانی درست بحساب می‌آید. و اقدام براساس مصلحت عمومی هیچ گاه معارض با دین و مناسک دینی نیست، چون در اینکه اصلِ احکام قطعی دین باید مورد توجه و تکریم کارگزاران باشد، جای معطلی نیست، همانطوریکه که رسول خدا (ص) فرمود: «والله لا اداهن فی دینی؛ به خدا قسم در دینم با کسی سازش نمی‌کنم» (ابن اثیر؛ ج۳، ص۳۶۰)، اما به حکم دین و دینداری در نحوه اجرای آن باید صدها نظر کارشناسی و موشکافانه عرضه شود و بعد بهترین مسیر انتخاب شود. و این اولین نقطه مهم “مصلحت اندیشی” در پیاده کردن احکام الهی است.
درست در همین جاست که امیرالمومنین(ع) در تحقق احکام دینی همه جوانب را می‌سنجد و سپس تصمیم میگیرد. نمونه شگفت آوری از آن حضرت داریم که فرمود: «من در سرزمین دشمن در صورت دست یافتن به مجرم، اجرای حد شرعی نمی‌کنم چرا که ممکن است او به خاطر برخی گرایشات متعصابه به دشمن جذب شود. / لا اقیم علی رجل حداً بارض العدو حتی یخرج منها مخافه تحمله الحمیه فیلحق بالعدو» (وسائل‌الشیعه، ج۱۸، ص۳۱۸)
این انعطاف رفتاری و مدارات در حکومت علوی(ع) الگو گرفته از “حکومت نبوی” است.
پیامبر رحمت (ص) در مدینه در ضمن پیمان ۴۸ ماده‌ای اعلام فرمود: “هیچ‌کس حق ندارد به دین دیگری تعرض کند. هیچ‌کس حق ندارد اختلاف خود را با شمشیر حل کند و باید از طریق داوری حل کند.” و این پیامبر (ص) بعد از فتح مکه “خانه ابوسفیان” را منطقه امن اعلام نمود همانطوری که کعبه محل امن برای پناهندگان قرار داد. (البداء والتاریخ؛ ج۴، ص۲۳۴)
پیامبر خدا (ص) در اوج قدرت و اقتدار سخنی که در قرآن درباره بخشش یوسف نسبت به برادرنش است را مطرح نمود؛ “لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ‌الله لَکُمْ وَ هُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ.” (یوسف/ ۹۲)
در پایان بجاست عبارتی از امام خمینی در مورد مدارات اجتماعی و سیاسی تقدیم شود، ایشان می‌نویسد: “بدان که رفق و مدارا را در انجام امور مدخلیت کامل است، چه در باب معاشرت با خَلق و انجام امور دنیاوی، و چه راجع به امور دینی و هدایت و ارشاد خلق و باب امر به معروف و نهی از منکر، و چه راجع به ریاضت نفس و سلوک الی‌الله تعالی. در باب انجام امور دنیاوی آن طور که با رفق و مدارا ممکن است انسان تصرّف در قلوب مردم کند و آنها را خاضع و رام کند، ممکن نیست با شدَّت و عنف، موفق به امری از امور شود. فرضاً که با شدّت و سلطه، کسی اطاعت از انسان کند؛ چون قلب او همراه نشود، از خیانت، انسان مامون نخواهد شد. ولی رفق و دوستی، دل را رام کند که با رام شدن آن، تمام قوای ظاهره و باطنه رام شود؛ و فتح قلوب از فتح ممالک بالاتر است. خدمتهای از روی صداقت و جانفشانیها، همه از فتح قلوب است. با فتح قلوب، فتح ممالک نیز شود. فتوحات اسلامیه در اثر فتح قلوب نظامی اسلامی بود، والاّ با آن عدِهّ و عُدّه، این پیشرفتها غیرممکن بود. بالجلمه رفق و مدارا در پیشرفت مقاصد، از هر چیز موثرتر است”. (شرح حدیث جنود عقل و جهل/۳۰۵)
مخلص کلام؛ انعطاف رفتاری و مدارات حکومتی با الگوپذیری از حکومت امام علی(ع) می‌تواند مشکلات امروز ما را حل نموده و جامعه را به ساحل آرامش سوق دهد.
نوشته : هادی سروش