((صله )) در لغت به معنای وصل و پیوند و ارحام، جمع ((رحم )). رحم در اصل به معنی ((جایگاه جنین در شکم مادر)) است. سپس این تعبیر به نام خویشاوندان و بستگان اطلاق شده است زیرا منشاء وجود همه آنها از رحم واحدی بوده است.
مراد از رحم، از نظر عرفی عبارت است از نزدیکان انسان که خویشاوندی واحد یا نسب شناخته شده آنها را به یکدیگر ارتباط می دهد، چه این قرابت نزدیک باشد یا دور، (خویشاوندان ) مرد باشند یا زن. ((ابن اثیر)) می گوید: ((صله رحم کنایه از نیکی کردن به خویشاوندان سببی و نسبی و عطوفت و مهربانی و رعایت احوال آنان است )).
مراتب خویشاوندی
البته مراتب رحم و خویشاوندی متفاوت است، برخی از آنان مانند پدر، فرزند و زن واجب النفقه هستند و بعضی مانند برادر، خواهر، عمه و خاله محرم نسبی هستند و بعضی از جهت والدین قرابت پیدا می کنند اگر چه واسطه ها زیاد باشند. پس صله رحم به اختلاف قرب و بعد رو به فزونی است.
مرحوم شهید اول فرموده است:
((صله رحم، در واجب به آن مقداری است که آدمی را از قطع رحم بیرون آورد زیرا قطع رحم از گناهان کبیره است )).
((قطع رحم عبارت است از هر عملی که در عرف بریدگی از آن فهمیده می شود. مانند: سلام نکردن، روی ترش کردن، روی برگرداندن، پاسخ نامه ندادن، عیادت نکردن بیمار)).
در اهمیت صله رحم همین که یکی از اسامی خداوند متعال ((رحمان )) است و خداوند نامم ((رحم )) را از اسم خویش مشتق نموده است، هر که با بستگان خود پیوند دوستانه برقرار نماید، او را با رحمت خود مرتبط می سازد و هر کس قطع رحم کند وی رحمتش را از او قطع خواهد نمود.
مراتب و شیوه های صله رحم
صله رحم، به حسب اختلاف زمان، مکان، افراد، حالات و عادات مختلف، فرق می کند (زیرا هر کدام از بستگان از جهت نیروی کار، توانایی مالی، تعداد عائله، سلامتی و بیماری و دیگر جهات با هم متفاوتند). پس قهرا صله رحم نیز متفاوت خواهد بود. صله از نیازمندان آن است که انسان از حیث مادی به وضع اقتصادی آنان و از حیث معنوی به زیارت آنها برسد. صله از دوستان و همنشینان، با هدیه و دیدار آنهاست و نهوشتن نامه (از محل دور) پایین ترین مراتب آن است. صله از بستگان و خویشاوندان متمکن به ملاقات، حسن سلام و احوالپرسی، خیرخواهی، حسن معامله و پرهیز از رنجش خاطر آنان است.
ابتدای صله رحم، نفع رسانی به آنان و نهایت آن، وجوب انفاق و احسان در گرفتاری می باشد و بین این دو مراتب متفاوتی وجود دارد.
عن ابی الحسن الرضا (علیه السلام ) قال: قال ابو عبد الله (علیه السلام ): صل رحمک ولو بشربه من ماء، وافضل ما توصل به الرحم کف الاذی عنها.
امام رضا (علیه السلام ) از امام صادق (علیه السلام ) حدیث نموده که فرموده است: صله رحم نما اگر چه شربت آبی باشد و بهترین صله رحم، خودداری از آزار رسانی به آنان است.
آرزو دارم اگر گل نیستم، خاری نباشم
باربردار اَر زدوشی نیستم، باری نباشم
گر نگشتم دوست با صاحبدلی، دشمن نگردم
بوستان بهر خلیل اَر نیستم، ناری نباشم
گر که نتوانم ستانم داد مظلومی ز ظالم
باز آن خواهم که همکار ستمکاری نباشم
نیستم گر نوشدارویی برای دردمندی
نیز با بی دست وپایی نیش جراری نباشم
گر نریزم آب رحمت از سبویی در گلویی
دلخوشم گر خنجری بر قلب افکاری نباشم
گر پری بگشوده دارم همچه کبک کوهساری
طعنه زن بر خواری مرغ گرفتاری نباشم
در تعالیم اولیای الهی، صله رحم از دو جهت توصیه شده است:
۱ – از جهت تقویت روحیه انسان دوستی:
کسانی که از امکانات اقتصادی برخوردارند، با دستگیری از ارحام تهیدست آنها را مورد حمایت قرار دهند و آبرویشان را حفظ کنند. این کار از بزرگترین صفات اخلاقی مردمان بزرگوار است.
۲ – از جهت حفظ و نگهداری پیوند خویشاوندی و در نتیجه آبادی اجتماع:
صله رحم علاوه بر اینکه عمل پسندیده ای محسوب می شود، موجب طول عمر، دفع مرگهای ناگهانی و بلاها و مایه برکت در وضع زندگی و مال خواهد بود.
اهمیت صله رحم
امام هشتم (علیه السلام ) صله رحم را در ردیف نماز و زکات که از واجبات عمده در دین مقدس اسلام است، بیان فرموده و در روایتی به هر سه دستور امر نموده است.
ان الله امر بثلاثه مقرونه بها ثلثه اخری، امر بالصلاه والزکاه فمن صلی ولم یزک لم یقبل منه صلوته، وامر بالشکر له ولوالدیه فمن لم یشکر والدیه لم یشکرالله وامر باتقاء الله وصله الرحم، فمن لم یصل رحمه یتق الله عزوجل.
خداوند در قرآن به سه چیز امر فرموده و مورد هر امری را هم دو چیز قرار داده که اطاعت آن امر به پیروی از هر دو چیز است.
۱ – به نماز و زکات هر دو با هم امر فرموده، پس کسی که نماز بخواند و زکات ندهد، نمازش هم مقبول نیست.
۲ – خداوند امر به سپاسگزاری از خود و والدین انسانها کرده است، پس کسی که خدا را شکر کند، ولی از والدین قدردانی و سپاسگزاری نکند، در حقیقت خدا را شکر نکرده است.
۳ – امر به تقوا از خود و صله رحم نموده است، پس کسی که به تکلیف صله رحم عمل نکند، امر به تقوا را رعایت نکرده است.
رحم تا چهل پشت شکایت می کند!
عن الحسن بن علی الوشاء، عن ابی الحسن الرضا (علیه السلام ) عن ابائه، عن علی (علیه السلام ) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم ): لما اسری بی الی السماء راءیت رحما متعلقه بالعرش تشکو رحما الی ربها، فقلت لها: کم بینک وبینها من آب؟ فقالت: نلتقی فی اربعین ابا.
((حسن بن علی وشاء)) از حضرت رضا (علیه السلام ) از پدرانش از حضرت علی (علیه السلام ) روایت می کند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: هنگامی که در شب معراج به آسمانها رسیدم، مشاهده کردم چند خویشاوندی به عرش پروردگار آویزان شده و از خویشاوندان خود شکایت می کنند، از آنها پرسیدم: بین شما و آنها چند پدر فاصله دارد؟! پاسخ دادند: ما، در پدر چهلم به هم می رسیم.
آثار دنیوی و اخروی صله رحم در کلام امام رضا (علیه السلام )
طول عمر
قال ابوالحسن الرضا (علیه السلام ): یکون الرجل یصل رحمه فیکون قد بقی من عمره ثلاث سنین فیصیرها الله ثلاثین سنه ویفعل الله ما یشاء.
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: کسی که سه سال از عمرش باقی باشد، اما صله رحم انجام دهد، خداوند بزرگ سی سال بر عمرش اضافه می کند و خدا هر چه اراده کند، انجام می دهد.
وسعت در رزق، محبوبیت در دلها
عن البزنطی عن الرضا (علیه السلام ) قال ابو عبد الله (علیه السلام ) صله الحرم منساءه فی الاجل مزیده فی المال و محببه فی الاهل.
((بزنطی )) از امام رضا (علیه السلام ) نقل کرده که امام صادق (علیه السلام ) فرموده است:
صله رحم، موجب به فراموشی انداختن مرگ (طول عمر) و افزونی مال و مایه محبوبیت در بین خویشاوندان است.
حضرت امام رضا (علیه السلام ) از پدرانش نقل فرموده است:
صله الرحم وحسن الجوار زیاده فی الاموال.
پیوند خویشاوندی و حسن همسایگی (خوشرفتاری با همسایگان ) اموال را زیاد می کند.
جلب رحمت الهی
عن الرضا (علیه السلام ): ان رحم آل محمد الائمه (علیه السلام ) لمعلقه بالعرش تقول: (اللهم صل من وصلنی، واقطع من قطعنی ) ثم ثی جاریه بعدها فی ارحام المومنین ثم تلی هذه الایه ((واتقوا الله الذی تسائلون به و الارحام )).
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: همانا رحم آل محمد یعنی ائمه اطهار به عرش آویخته است، و می گوید: خدایا به هر که به من می پیوندد، با او پیوند بر قرار کن و از هر که از من بریده است، تو از او ببر و بعد از این هم این موضوع در مورد خویشاوندان مومنین جریان دارد. سپس این آیه را تلاوت فرمود: ((بترسید از خدایی که به نام او از یکدیگر مسئلت و درخواست می کنید (خدا را در نظر آورید) و درباره ارحام کوتاهی نکنید)).
مباهات خدا و فرشتگان
قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام ): من فعل ما لزمه من امرالمومنین، باهی الله تعالی به وملائکته.
هرکه امور و حقوق لازم مومنین را به انجام رساند، خداوند و فرشتگان به او مباهات می کنند.
ورود به بهشت
باسناده: قال: حدثنی علی بن ابی طالب (علیه السلام ) قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم ) من ضمن لی واحدا، ضمنت له اربعه: یصل رحمه، فیحبه اهله، ویوسع علیه فی رزقه، ویزداد فی اجله، ویدخله الله الجنه التی وعده.
بااسناد نقل شده امام رضا (علیه السلام ) فرمود: که پدرم علی بن ابیطالب از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل فرمود: هر کس یک چیز را برای من ضمانت کند، من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم، با خویشاوندان خود رابطه داشته باشد تا خدا او را دوست بدارد و به او روزی فراخ دهد و عمر او را طولانی کند و او را به بهشتی که وعده داده است، وارد کند.