اقدامات امام خمینی در مبارزه با حکومت پهلوی در نیمه دوم دهه ۵۰ میلادی به اوج خود رسید. ایشان در نجف با صدور بیانیه‌های افشاگرانه و دعوت مردم به اعتصاب به نهضت مردمی انقلاب اسلامی سرعت بخشیدند.
اقدامات امام در مبارزه با حکومت پهلوی | روند نهضت انقلاب اسلامی در نیمه دوم دهه ۵۰
تصویری از امام خمینی در دوران تبعید در نجف
نیمه دوم سال ۱۳۵۰ اختلافات رژیم بعثی عراق و شاه بالا گرفت و به اخراج و آواره شدن بسیاری از ایرانیان مقیم عراق انجامید. امام خمینی طی تلگرافی به رئیس جمهور عراق، شدیداً اقدامات این رژیم را محکوم نمود. امام خمینی (س) در اعتراض به شرایط پیش‌آمده تصمیم به خروج از عراق گرفت اما حکام بغداد با آگاهی از پیامدهای هجرت امام در آن شرایط، اجازه خروج ندادند.
از سوی دیگر همزمان با افزایش تولید و بهای نفت از سال ۱۳۵۰ به بعد، شاه احساس قدرت بیشتری می‌کرد و به موازات آن قلع و قمع مخالفین شدت یافت و رژیم ایران در مسابقه‌ای جنون‌آمیز خرید تجهیزات نظامی و کالاهای مصرفی امریکا و ایجاد پایگاههای نظامی متعدد برای امریکاییان در کشور و افزایش روابط تجاری و نظامی با اسرائیل را سرعت بخشید. جشنهای افسانه‌ای و بی‌سابقه‌ای تحت عنوان دو هزار و پانصدمین سال سلطنت شاهان ایران با حضور سران بسیاری از ممالک جهان با هزینه‌های گزاف بر ملت ایران تحمیل شد. این جشنها نمایشی برای نشان دادن قدرت و ثبات رژیم شاه بود.
امام خمینی طی پیامهای متعدد، جشنهای تحمیلی را محکوم کرد و پرده از عقب‌ماندگی کشور و واقعیتهای تلخ حاکم بر جامعه ایران برداشت.
در جریان جنگ چهارم اعراب و اسرائیل در حالی که شاه به‌عنوان حامی مقتدر اسرائیل شناخته می‌شد، امام خمینی طی پیامی از ملت ایران خواست تا در مقابل تجاوز رژیم صهیونیستی بپاخیزند. در همین پیام بر وجوب حمایت مادی و معنوی ملل اسلامی از مبارزین فلسطینی و ارسال خون، دارو، اسلحه و آذوقه برای مجاهدین مسلمان فتوا داده شده بود. در پیام دیگری امام خمینی تأکید کرد:
ملت اسلام تا این جرثومۀ فساد را از بن نکنند روی خوش نمی‌بینند، و ایران تا گرفتار این دودمان ننگین است روی آزادی نخواهد دید.
مبارزه امام خمینی با تشکیل حزب رستاخیز
اواسط اسفند سال ۱۳۵۳، شاه با تشکیل حزب درباری «رستاخیز» و ایجاد سیستم تک‌حزبی، خودکامگی را به حدّ اعلی رساند و طیّ یک نطق تلویزیونی اعلام کرد که تمام ملت ایران باید عضو این حزب شوند و کسانی که مخالفند بایست گذرنامه خود را گرفته و از کشور خارج شوند. امام خمینی بلافاصله طی فتوایی اعلام کرد:
نظر به مخالفت این حزب با اسلام و مصالح ملت مسلمان ایران، شرکت در آن بر عموم ملت حرام و کمک به ظلم و استیصال مسلمین است؛ و مخالفت با آن از روشن‌ترین موارد نهی از منکر است. (متن کامل این فتوا را در صحیفه امام خمینی مطالعه کنید.)
فتوای امام خمینی و برخی دیگر از علمای اسلام کارساز و مؤثر افتاد. رژیم شاه علی‌رغم تبلیغات گسترده پس از چند سال رسماً شکست حزب رستاخیز را اعلام و آن را منحل کرد. امام خمینی در همان پیام نوشته بود:
اینجانب در این کنج غربت از وضع اسفبار ملت ایران رنج می‌برم، و چقدر خوب بود که در این شرایط حساس در میان آنها بودم و در این مبارزات مقدس، جهت نجات اسلام و ایران، از نزدیک با آنان همکاری می‌کردم.
سال ۱۳۵۴ در سالگرد قیام ۱۵ خرداد، مدرسه فیضیه قم بار دیگر شاهد قیام طلاب انقلابی بود. فریادهای درود بر خمینی و مرگ بر سلسله پهلوی به مدت دو روز ادامه داشت. پیش از این سازمانهای چریکی متلاشی شده و شخصیتهای مذهبی و سیاسی مبارز گرفتار زندانهای رژیم بودند. این حرکت انقلابی بر شاه و ساواک بسیار گران می‌آمد. مأمورین پلیس مدرسه را محاصره و در جریان یک یورش بی‌رحمانه و ضرب و شتم طلاب، کلیه معترضین را دستگیر و به زندان افکندند. امام خمینی در پیامی به همین مناسبت نوید داد:
با همۀ مصیبتها، بیداری ملت مایۀ امید است. مخالفت دانشگاههای سرتاسر ایران ـ به حَسَب اعتراف شاه ـ و مخالفت علمای اعلام و طبقۀ محصلین و طبقات مختلف ملت با همۀ فشارها و قلدریها، طلیعۀ به دست آوردن آزادی و رهایی از قید استعمار است.
حضرت امام در پیام ۲ مهر ۵۴ به کنگره سالیانه انجمنهای اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا نوشت:
نقطۀ روشنی که در این آخر عمر برای من امیدبخش است، همین آگاهی و بیداری نسل جوان و نهضت روشنفکران است که با سرعت در حال رشد است؛ و با خواست خداوند تعالی به نتیجۀ قطعی که قطع ایادی اجانب و بسط عدالت اسلامی است خواهد رسید.
شاه در ادامه سیاستهای مذهب‌ستیز خود در اسفند ۱۳۵۴ وقیحانه تاریخ رسمی کشور را از مبدأ هجرت پیامبر اسلام به مبدأ سلطنت شاهان هخامنشی تغییر داد. امام خمینی در واکنشی سخت، فتوا به حرمت استفاده از تاریخ بی‌پایۀ شاهنشاهی داد. تحریم استفاده از این مبدأ موهوم تاریخی همانند تحریم حزب رستاخیز از سوی مردم ایران استقبال شد و هر دو مورد، افتضاحی برای رژیم شاه شده و رژیم در سال ۱۳۵۷ ناگزیر از عقب‌نشینی و لغو تاریخ شاهنشاهی شد.
امضای موافقت‌نامه ۱۹۷۵ در الجزایر بین شاه و صدام حسین (معاون وقت رئیس جمهور عراق) موقتاً به خصومتهای دو رژیم پایان داد. ادامه تنشها میان بغداد و تهران در آن زمان به زیانِ ثبات مورد نظر امریکا در خلیج فارس ارزیابی می‌شد، از این رو این توافق با پا در میانی رئیس‌جمهور الجزایر و دوست صمیمی شاه، انور سادات رئیس جمهور مصر، عملی گردید. الفت بین حکام بغداد و تهران شرایطی به مراتب دشوارتر از گذشته در مسیر مبارزات امام خمینی پدید می‌آورد؛ اما این موانع نمی‌توانستند امام را از ادامه جهادی که آغاز کرده است منصرف سازند. در همین زمان سفیر ایران در عراق طی گزارشی خطاب به سران رژیم شاه نوشته بود:
آیت‌اللّه خمینی در عراق ساکت ننشسته و شدیداً علیه رژیم فعالیت می‌کند. خواهشمند است دستوری در این زمینه صادر تا تکلیف روشن شود.
شاه در پاسخ به این گزارش با خشم نوشته بود:
برای چندمین بار گفتم این صدا را خفه کنید.
شاه غافل از این بود که تقدیر خداوند رسالت و سرنوشتی دیگر برای امام خمینی رقم زده است ـیریدون لیطفؤا نوراللّه بافواههم واللّه متمّ نوره.
روی کار آمدن جیمی کارتر و تأثیر آن بر مبارزات امام خمینی
دموکراتها در سال ۱۳۵۵ به کاخ سفید راه یافتند. کمکهای مالی گسترده شاه به جمهوریخواهان در جریان انتخابات ریاست جمهوری امریکا نتیجه‌ای نبخشیده بود. جیمی کارتر با شعار حقوق بشر و محدودیت در صدور اسلحه به خارج کشور، پیروز شده بود. این شعارها به‌منظور جلوگیری از رشد احساسات ضدامریکایی در کشورهایی نظیر ایران و پوشش دادن به بحران اقتصادی داخل امریکا و وارد آوردن فشار بیشتر بر شوروی (سابق) برای گرفتن امتیازات در جریان مذاکرات کنترل سلاحهای هسته‌ای (سالت) مطرح شده بود. متعاقب سیاستهای حزب دموکرات امریکا،شاه درایران سیاست «فضای باز سیاسی»را اعلام و دست به تغییرات ظاهری وجابه‌جایی مهره‌ها زد.
خط‌مشیهای امریکا در مورد ایران که به‌وسیله وزارت خارجه امریکا و سازمان سیا ترسیم و به سفارت این کشور در تهران ارسالشاه و جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت امریکا می‌شد و بعدها در مجموعه اسناد لانه جاسوسی منتشر گردید نشان می‌دهد که هیچ‌گونه تغییری در روند حمایتی همه‌جانبه امریکا از شاه بروز نکرده بود و دموکراتها نیز همچون گذشته شاه را عاملی اساسی برای حفظ منافع امریکا در منطقه خلیج فارس می‌دانستند و به همین دلیل نیز ایران از طرح محدودیت صدور اسلحه مستثنا گردید. سفر کارتر و همسرش به تهران و سخنان او در پشتیبانی بدون شرط کاخ سفید از شاه بیانگر این بود که فضای باز سیاسی حرکتی نمایشی و زودگذر می‌باشد.
اوجگیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۶ و قیام مردم
امام خمینی که به دقت تحولات جاری جهان و ایران را زیر نظر داشت، از فرصت به‌دست‌آمده نهایت بهره‌برداری را کرد. او در مرداد ۱۳۵۶ طی پیامی اعلام کرد:
اکنون به واسطۀ اوضاع داخلی و خارجی و انعکاس جنایات رژیم در مجامع و مطبوعات خارجی فرصتی است که باید مجامع علمی و فرهنگی و رجال وطنخواه و دانشجویان خارج و داخل و انجمنهای اسلامی در هر جا است بی‌درنگ از آن استفاده کنند و بی‌پرده به پا خیزند.
در همین پیام آمده بود:
نادیده گرفتن حقوق صدها میلیون مسلم و مسلط نمودن مشتی اوباش بر مقدرات آنها و مجال دادن به رژیم غیر قانونی ایران و دولت پوشالی اسرائیل برای غصب حقوق مسلمین و سلب آزادی و معاملۀ قرون وسطایی نمودن، جنایاتی است که در پروندۀ رؤسای جمهور امریکا ثبت می‌شود. متن کامل این پیام را در صحیفه امام خمینی در اینجا مطالعه کنید.
شهادت فرزند ارشد امام خمینی و شکل‌گیری قیام ۱۹ دی
شهادت آیت‌اللّه حاج آقا مصطفی خمینی در اوّل آبان ۱۳۵۶ و مراسم پرشکوهی که در ایران برگزار شد نقطۀ آغازی بر خیزش دوبارۀ حوزه‌های علمیه و قیام جامعه مذهبی ایران بود. امام خمینی در همان زمان به گونه‌ای شگفت این واقعه را از الطاف خفیه الهی نامیده بود. رژیم شاه با درج مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه امام در روزنامه اطلاعات انتقام گرفت. اعتراض به این مقاله، به قیام ۱۹ دی ماه قم در سال ۵۶ منجر شد که طی آن جمعی از طلاب انقلابی به خاک و خون کشیده شدند.
بار دیگر قیام از قم آغاز شد و در مدت زمانی اندک و در شرایطی کاملاً متفاوت با ۱۵ خرداد سال ۴۲ در سراسر کشور همگانی شد. برگزاری مراسم سوم، هفتم و چهلم‌های پیاپی در بزرگداشت خاطره شهیدان قیام اخیر در تبریز، یزد، جهرم، شیراز، اصفهان و تهران قیامهایی مکرر پدید آورد. در تمام این مدت پیامهای مستمر و متعدد امام خمینی و نوار سخنرانیهای ایشان که در آنها مردم را به استقامت و ادامه قیام تا سرنگونی اساس سلطنت و تشکیل حکومت اسلامی دعوت کرده بود، به‌وسیله هواداران ایشان تکثیر و در سطحی وسیع در ایران توزیع می‌شد.
صدور بیانیه‌های افشاگرانه و پیگیری مبارزه با رژیم شاه
شاه علی‌رغم دست زدن به کشتارهای جمعی نتوانست شعله‌های افروخته‌شده را خاموش کند. مانورها و ترفندهای سیاسی و نظامی شاه پیش از آنکه اندک تأثیری در فروکش کردن خشم مردم بگذارد با صدور بیانیه‌های افشاگرانه امام خمینی و دستورالعملهای مبارزاتی ایشان خنثی می‌شدند. جایگزینی یک تکنوکرات غربزده به نام جمشید آموزگار به جای هویدا، نخست‌وزیر سیزده سالۀ شاه، کمکی به حل بحران رژیم نکرد. جعفر شریف امامی که یکی از پیشکسوتان جریان استعماری فراماسونری در ایران بود، با شعار «دولت آشتی ملی» روی کار آمد. فریبکاری‌های وی و مذاکرات او با آقای شریعتمداری در قم که در تحولات اخیر ایران مجدداً نامش به‌عنوان یکی از رهبران دینی مطرح و از سوی رژیم حمایت می‌شد، نیز نتوانست مبارزات مردم را متوقف سازد.
در زمان دولت او (شریف امامی) بود که کشتار بی‌رحمانۀ مردم به‌وسیله نیروهای نظامی در میدان شهدای (ژاله) تهران در روز ۱۷ شهریور اتفاق افتاد. رسماً حکومت نظامی در تهران و یازده شهر بزرگ ایران برای مدتی نامحدود برقرار شد؛ اما با رسیدن پیامهای امام خمینی مردم به حکومت نظامی اعتنا نکرده و تظاهرات شبانه‌روزی خود را گسترش دادند. فریادهای «اللّه اکبر»، «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» در تمام ساعات به گوش می‌رسید و همراه با آن صدای رگبار مسلسلها از هر کوی و برزن شنیده می‌شد.
امام خمینی نهضت خویش را از آغاز براساس آیۀ شریفۀان‌اللّه لایغیّر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم رهبری می‌کرد و برتقدم انقلاب فرهنگی، و آنگاه دست زدن به انقلاب و تحول اجتماعی به‌وسیله خود مردم تأکید داشت و معتقد به‌بی‌نتیجه بودن مبارزات حزبی و پارلمانی و همچنین بی‌ثمری مبارزات مسلحانه بدون پشتوانه مردمی در شرایط آن روز ایران بود. او بسیج نظامی و جهاد مسلحانه عمومی را به‌عنوان تنها راه باقیمانده، در شرایط دست‌زدن امریکا به کودتای نظامی ارزیابی می‌کرد.
پایگاه اصلی امام خمینی برای مبارزه با حکومت پهلوی
در انقلاب اسلامی ایران، مساجد و مراکز مذهبی پایگاه اصلی حرکت و تجمع مردم بود. شعارهای مردم عموماً برگرفته از آموخته‌های دینی و رهنمودهای امام خمینی بود. احزاب و جمعیتهای سیاسی ایرانی که در جریان اوج گرفتن نهضت اسلامی، در سالهای ۵۶ و ۵۷ مجدداً احیا شدند، آنقدر متعدد و از لحاظ گرایشها و ایدئولوژیها متنوع و ازنظر جمعیت هوادار و عضو آنقدر محدود و در تنگنا بودند که هیچ‌گاه به‌عنوان یک جریان مؤثر در تعیین و تغییر مسیر مبارزات ملت ایران شناخته نمی‌شدند و ناگزیر از دنباله‌روی حرکت وسیع و بسیار شتابان مردم بودند. در همین زمان نیز گروههای مسلح و متشکل مردمی با هدفهای اسلامی و معتقد به راه امام فعال بودند که اقدامات مسلحانه آنان نه به‌عنوان یک روش مستقل مبارزاتی بلکه به صورت یک حرکت حمایتی و تقویتی از قیام اخیر ملت شناخته می‌شد.
از روشهای موفق امام خمینی در پیشبرد مبارزه علیه رژیم شاه دعوت مردم به اعتصاب و گسترش آن بود. اعتصابهای سراسری در ماههای پایانی رژیم شاه به ارکان رژیم و وزارتخانه‌ها و ادارات و مراکز نظامی کشیده شد و ضربه نهایی را اعتصاب کارکنان شرکت نفت و بانکها و مراکز حساس دولتی وارد ساخت.