مقالات اجتماعی / شرق: چند روز پیش، اسکندر مومنی، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرد که بر اساس آمارهای سازمان ملل حدود ۳۰۰ میلیون نفر معتاد و مصرف‌کننده مستمر در دنیا وجود دارد و سالانه ۵۰۰ هزار نفر در اثر سوء‌مصرف مواد مخدر در دنیا فوت می‌کنند. به نظر می‌رسد در یک سال گذشته میزان مصرف مواد مخدر در سراسر جهان افزایش یافته است. گرچه این روند مربوط به یکی، دو سال اخیر نیست و حداقل در یک دهه اخیر جهان شاهد افزایش مصرف‌کنندگان مواد مخدر بوده است. سال گذشته حمیدرضا صرامی، مدیرکل سابق دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر، گفته بود که همه جوامع با سیر فزاینده تقاضا و روند فزاینده عرضه مواد مواجه بوده‌اند. به گونه‌ای که در ۱۴ سال اخیر شاهد افزایش ۳۲ درصدی بوده‌ایم و حداقل ۲۷۵ میلیون نفر مصرف‌کننده مواد مخدر و روان‌گردان در جهان وجود دارد. او همچنین اعلام کرده بود که نرخ شیوع مصرف مواد در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال به هفت درصد رسیده است. آن‌طور که مدیرکل سابق دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر گفته، چهار‌میلیون‌و ۴۰۰ هزار نفر مصرف‌کننده مستمر و غیرمستمر در کشور وجود دارد که با بُعد خانوار آنان، حدود ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور به صورت روزمره دغدغه و نگرانی در عرصه مواد مخدر دارند. با استناد به آمارهای موجود می‌توان گفت که دو‌میلیون‌و ۸۰۰ هزار نفر از این تعداد مصرف‌کننده قطعی و سایرین جزء مصرف‌کننده‌های تفننی مواد مخدر هستند. گرچه تاکنون پژوهش علمی با متغیرهای جامع در سطح ملی انجام نشده است، اما مرداد ۱۴۰۱ علی هاشمی، رئیس سابق کمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام گفته بود «آنچه مشخص است این است که بر اساس آمارهای رسمی، از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ تعداد مصرف‌کنندگان از سه‌میلیون‌و ۷۶۰ هزار نفر به چهار‌میلیون‌و ۴۰۰ هزار نفر رسیده که تعداد افراد جدیدی که به مصرف‌کنندگان اضافه شده است از قشر «جوان» هستند و این یعنی فاجعه سرمایه انسانی در کشور. با توجه به اینکه نرخ رشد جمعیت معکوس شده است، اکنون نرخ رشد اعتیاد حداقل سه برابر نرخ رشد جمعیت است. نرخ اعتیاد حدود ۵.۵ درصد است». همان موقع هاشمی به موضوع مهم دیگری هم اشاره کرده بود؛ اینکه خسارت‌های اقتصادی ناشی از اعتیاد یکی دیگر از شاخص‌های مرتبط برای بررسی وضعیت اعتیاد در کشور است. او توضیح داده بود که در سال ۱۳۸۳ با کمک همه دستگاه‌ها و به‌ویژه سازمان برنامه و بودجه تحقیقی در زمینه خسارت اقتصادی اعتیاد در کشور برای اولین بار انجام شد که نشان داد خسارت اقتصادی ناشی از اعتیاد تنها در آن سال، ۱۲ میلیارد دلار بوده است. تحقیق دیگری به صورت جامع در این زمینه مشاهده نشده است. او گفته بود اگر فرض را بر این بگیریم که از سال ۱۳۸۳ تاکنون که حدود ۱۸ سال از این تحقیق می‌گذرد، اگر میزان خسارت همین ۱۲ میلیارد دلار ثابت مانده باشد و دلار در مرداد ۱۴۰۱ حدود ۳۰ هزار تومان در نظر بگیریم، بر مبنای چهار‌میلیون‌و ۴۰۰ هزار فرد مصرف‌کننده‌ای که اکنون وجود دارد، خسارت یک معتاد در یک سال ۸۰۰ میلیون ریال است و این نشانگر عمق وضعیت بحرانی حوزه خسارت‌های اقتصادی این پدیده است. این رقم مربوط به یک سال پیش است و با درنظرگرفتن قیمت دلار در این روزها که حدود
۴۱ هزار تومان است میزان خسارت یک فرد معتاد در جامعه بسیار بیش از این رقم خواهد شد.
ضرب‌وشتم والدین، اعتیاد فرزندان
با توجه به شیوه افزایش اعتیاد در میان جوانان آموزش خانواده‌ها برای پیشگیری از اعتیاد فرزندان اهمیت ویژه‌ای دارد. برخی روان‌شناسان معتقدند اعتیاد فرزندان نتیجه وجود خلأهای عاطفی و روانی در خانواده است. علی‌اکبر ارجمندنیا، روان‌شناس در همین زمینه به ایرنا گفته است: «اعتیاد یک پدیده چندوجهی است که عوامل مختلفی نظیر عوامل روانی، اجتماعی، فیزیولوژیکی و خانوادگی در شکل‌گیری آن نقش دارد. از میان عوامل نام برده‌شده، خانواده فاکتوری است که هم می‌تواند نقش پیشگیرانه از بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی داشته باشد و هم می‌تواند فراهم‌کننده و تسهیل‌کننده این شرایط باشد. از آنجایی که بسیاری از رفتارها در اثر الگوسازی و تقلید شکل می‌گیرد، طبعا باید گفت به همین دلیل نقش خانواده بسیار پررنگ است؛ زیرا خانواده نخستین جایی است که کودک در آن جامعه‌پذیری را فرا‌می‌گیرد و والدین به عنوان دیگری مهم به منبع تقلید و تکرار رفتار آنها تبدیل می‌شوند. برای مثال، در خانواده‌ای که مصرف سیگار و مواد مخدر در معرض دید کودکان انجام می‌شود، احتمال شکل‌گیری و تکرار این رفتار نادرست در کودکان همان خانواده در آینده بیشتر است». او ادامه می‌دهد: «از طرفی با مصرف مواد مخدر در خانواده، قبح مصرف آن برای فرزندان از بین می‌رود و به امری عادی تبدیل می‌شود. این در حالی است که ما در نقش والدین و در زمینه تعلیم و تربیت نه‌تنها باید برای فرزندان بلکه باید برای خود نیز خطوط قرمزی مشخص کنیم و حتی خود در نقش والد به سمت انجام آنها نرویم. همچنین باید بدانیم که اگر چیزی آسیب‌زاست، برای همگان آسیب‌زاست و فرقی نمی‌کند که آن چیز در کجا و چه مکانی و توسط چه کسی انجام شود. نتایج بسیاری از مطالعات حاکی از این است که اغلب کودکانی که به سمت مصرف مواد مخدر رفته‌اند، مورد ضرب و شتم والدین یا بی‌اعتنایی و بی‌توجهی آنها قرار گرفته‌اند».
همه اینها در حالی است که به‌تازگی اعلام شده است ایران با فاصله رتبه اول کشفیات مواد مخدر در جهان را دارد. اسکندر مومنی در آخرین نشست خبری خود اعلام کرده بود «بیش از ۹۰ درصد کشفیات تریاک، بیش از ۵۰ درصد کشفیات مورفین و بیش از ۲۷ درصد کشفیات هروئین دنیا مربوط به ایران است و این مبارزه با استفاده از امکانات فنی، شیوه‌های نوین و ضربه به بنیان‌های مالی قاچاقچیان همراه بوده است». البته سال گذشته هم ایران با ۹۲ درصد کشفیات انواع مواد مخدر، رتبه نخست جهان را به خود اختصاص داده بود. سال گذشته اعلام شد حدود ۷۴ درصد کشفیات در استان‌های خراسان جنوبی، سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان، فارس، کرمان و یزد است و استان سیستان‌و‌بلوچستان در صدر این فهرست قرار دارد؛ دلیل آن نیز هم‌جواری این استان با دو کشور افغانستان و پاکستان و داشتن مرزهای زیاد با آنهاست. استان خراسان شمالی هم وضعیت خوبی در زمینه اعتیاد ندارد. همین چند روز پیش، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر خراسان شمالی خبر داد که با وجود ۵۵۰ معتاد متجاهر در استان میزان اعتیاد در خراسان شمالی با ۷.۲ درصد از میانگین کشوری بالاتر است.
فضای مجازی، بستری برای توسعه اعتیاد
یکی از پدیده‌های نسبتا مدرن در توزیع مخدرها و به تبع آن افزایش اعتیاد در کشورها، استفاده از بستر فضای مجازی است؛ موضوعی که نگرانی و هشدار جدی سازمان ملل را هم به دنبال داشته است. سازمان ملل متحد اعلام کرده است افزایش دیجیتالی‌شدن جهانی فرصت‌هایی را برای قاچاق مواد مخدر، افراد و همچنین تروریسم فراهم می‌کند. چند روز پیش هم علیرضا کاظمی، قائم‌مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در ایران، در این زمینه هشدار داد. او با اشاره به افزایش اینترنتی تجارت مواد مخدر، استفاده از فضای مجازی برای توزیع و قاچاق مواد مخدر با استفاده از لایه‌های پنهان اینترنت و ترویج اسامی فریبنده برای جذب مشتریان جدید گفت: «اینها نشان می‌دهد که باید استراتژی جدیدی اتخاذ کنیم. الگوها در سطح جهان در حال تغییر است به گونه‌ای که اکنون هزارو ۱۲۷ ماده روان‌گردان داریم و این افزایش تولید مواد صنعتی و شیمیایی را دربر دارد». او خبر داد که با توجه به اتفاقاتی که در سطح جهانی می‌افتد و استفاده از فضای مجازی، برای اولین بار کمیته فضای مجازی با مسئولیت معاونت شورای عالی فضای مجازی شکل گرفت؛ «از مهم‌ترین دستاوردها این است که پیش‌نویس سند ملی پیشگیری و مبارزه با مواد مخدر در فضای مجازی آماده شده و پس از نهایی‌شدن در کمیته به شورای عالی فضای مجازی تقدیم می‌شود». این ماجرا به اواخر سال گذشته برمی‌گردد که مرکز ملی فضای مجازی و ستاد مبارزه با مواد مخدر در یک همکاری مشترک، متن پیش‌نویس دستورالعمل نخست کمیته مبارزه با مواد مخدر در فضای مجازی را تدوین و اصلاح کردند. البته بررسی و اصلاح این سند با توجه به نظرات سپاه و فراجا انجام شد. در این سند، یک کمیته ملی با حضور نمایندگان ۱۸ دستگاه تخصصی ایجاد شده و علاوه‌براین، کمیته‌های استانی با حضور نمایندگان دستگاه‌های فعال در سطح استان شکل می‌گیرند.
همچنین به‌منظور اشراف بهتر اطلاعاتی نسبت به فعالیت‌های غیرقانونی در حوزه مواد مخدر در فضای مجازی، انجام پروژه‌های پژوهشی-تخصصی در همکاری با کارشناسان مرکز ملی فضای مجازی و ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز در دستور کار قرار گرفته است.
مقابله با آموزش تولید مواد مخدر صنعتی و روان‌گردان‌ها و شیوه مصرف، مقابله با فروش و توزیع مواد مخدر و روان‌گردان‌ها و دارونماهای درمان اعتیاد در فضای مجازی و رصد و پایش دارک‌وب (Darkweb) به‌منظور شناسایی فعالیت‌های شبکه‌ها و باندهای قاچاق مواد مخدر، روان‌گردان‌ها، پیش‌سازها با اولویت مبارزه با پول‌شویی و انهدام شبکه‌های توزیع و عرضه، از اولویت‌های دستورالعمل این کمیته در نظر گرفته شده است.